Έλληνες καλλιτέχνες στο Βερολίνο 1961-1989: πολιτικές και κοινωνικές όψεις του έργου τους

Abstract

The purpose of this dissertation is to investigate the work of Greek artists who lived in Berlin during the 60s-70s and particularly the social and political conditions, formed in themes, that occurred during that period in the German city and the way they were reflected in the artists’ work of arts. Data for this research were collected through the examination of a significant number of primary archival documents, interviews, oral histories, as well as from secondary sources deriving from libraries, museums, institutes and state institutions in Germany and Greece. Moreover, this research records the work of the Greek artists in question and identifies the artistic experimentation that was qualified as the alternative art scene in Berlin where they belonged, in order to express the general doubt of social and artistic institutions.Based on this data, in conjunction with the study of modern German social and political history, international artistic trends and the use of methodological tools by the “Theory of the Avant-Garde” and the sociological theory concerning the concept of the “scene” and “networks”, the analysis of the current political conditions through Greek artists’ perspective is sought. Furthermore, the research attempts to analyze the way these conditions were depicted in the artists’ work and at the same time both the categorization of their work in specific periods of time and the historical evaluation of their presence and their work. Thus, the first two chapters refer to the German issues related to the division of Berlin and the National Socialist past, while the third includes topical issues relating to their national identity, such as migration to the GDR and the imposition of the dictatorial regime. The fourth chapter deals with the international issues arising from the student revolt and the fifth chapter studies the expressive means which were used by both the artists themselves and the state authority. Finally, the sixth chapter focuses on the study of the alternative art scene in Berlin which was developed as a form of opposition to the issues discussed in the previous chapters and investigates the experimental art forms resulting from the interaction of visual artists with writers. Therefore, during that period new expressive means with social references and qualified artistic experimentation which proposed the doubt, the radical criticism, the social and the cultural intervention were formed and correspond to the radicalism of political current affairs. Consequently, it is proved that the role of the artist and the viewer, the subject area of the works and the expression means changed. These changes reveal on the one hand, the connection of "new avant-garde" with the historical avant-garde of the early 20th century and on the other hand, the contribution of Greek diaspora artists to the orientation of the contemporary Greek art towards the field of international art.

Αντικείμενο μελέτης της παρούσας διδακτορικής διατριβής αποτελεί το έργο των Ελλήνων καλλιτεχνών που έζησαν στο Βερολίνο κατά τις δεκαετίες ΄60 -΄70 και συγκεκριμένα η θεματοποίηση των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών που επικρατούσαν την περίοδο αυτή στη γερμανική πόλη καθώς και ο τρόπος απόδοσής τους στις καλλιτεχνικές τους προτάσεις. Μέσα από την εξέταση σημαντικού αριθμού πρωτογενών αρχειακών τεκμηρίων, συνεντεύξεων, προφορικών ιστοριών, αλλά και δευτερογενών πηγών από βιβλιοθήκες, μουσεία, ινστιτούτα και κρατικούς φορείς της Γερμανίας και της Ελλάδας, καταγράφεται το έργο των υπό εξέταση Ελλήνων καλλιτεχνών και εντοπίζονται οι καλλιτεχνικοί πειραματισμοί που προκρίθηκαν για την έκφραση της γενικευμένης αμφισβήτησης των κοινωνικών και καλλιτεχνικών θεσμών από την εναλλακτική καλλιτεχνική σκηνή του Βερολίνου στην οποία ανήκαν. Με βάση αυτά τα δεδομένα σε συνάρτηση με τη μελέτη της σύγχρονης γερμανικής κοινωνικής, πολιτικής ιστορίας, των διεθνών καλλιτεχνικών τάσεων και την αξιοποίηση μεθοδολογικών εργαλείων από τη θεωρία της πρωτοπορίας και την κοινωνιολογική θεωρία σχετικά με τις έννοιες της «σκηνής» και των «δικτύων», επιδιώκεται η ανάλυση των επίκαιρων πολιτικών συνθηκών μέσα από την οπτική των Ελλήνων καλλιτεχνών, ο τρόπος απόδοσής τους στο έργο τους και συγχρόνως η περιοδολόγηση του έργου των Ελλήνων καλλιτεχνών και η ιστορική αποτίμηση της παρουσίας και του έργου τους. Έτσι, τα δύο πρώτα κεφάλαια αναφέρονται σε γερμανικά ζητήματα που σχετίζονται με τη διαίρεση του Βερολίνου και το εθνικοσοσιαλιστικό παρελθόν, στο τρίτο εντάσσονται επίκαιρα ζητήματα σχετικά με την εθνική τους ταυτότητα, όπως η μετανάστευση προς την ΟΔΓ και η επιβολή του δικτατορικού καθεστώτος. Στο τέταρτο κεφάλαιο προσεγγίζονται διεθνή ζητήματα με αφορμή τη φοιτητική εξέγερση, ενώ στο πέμπτο μελετώνται τα μέσα έκφρασης, που αξιοποιήθηκαν τόσο από τους ίδιους τους καλλιτέχνες όσο και από την κρατική εξουσία. Τέλος, το έκτο κεφάλαιο επικεντρώνεται στη μελέτη της εναλλακτικής καλλιτεχνικής σκηνής στο Βερολίνο που αναπτύχθηκε ως μία μορφή εναντίωσης στα ζητήματα που εξετάστηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια και διερευνώνται οι πειραματικές μορφές τέχνης που προέκυψαν από την αλληλεπίδραση εικαστικών με συγγραφείς. Διαπιστώνεται συνεπώς ότι την περίοδο αυτή διαμορφώθηκαν νέα ιδιώματα με κοινωνικές αναφορές και προκρίθηκαν καλλιτεχνικοί πειραματισμοί που προέταξαν την αμφισβήτηση, τη ριζοσπαστική κριτική, την κοινωνική και πολιτιστική παρέμβαση και που συμβάδιζαν με τον ριζοσπαστισμό της πολιτικής επικαιρότητας. Συμπερασματικά, αποδεικνύεται η μεταστροφή στον ρόλο του καλλιτέχνη και του θεατή, στη θεματολογία των έργων και στα μέσα έκφρασης, αλλαγές που αποκαλύπτουν αφενός τη σύνδεση της «νεοπρωτοπορίας» με την ιστορική πρωτοπορία των αρχών του 20ου αιώνα και αφετέρου τη συμβολή των Ελλήνων καλλιτεχνών της διασποράς στον προσανατολισμό της σύγχρονης ελληνικής τέχνης προς τα διεθνή εικαστικά δεδομένα.