Η εγκοίμηση ως θεραπευτική πρακτική από την αρχαιότητα έως και το Βυζάντιο μέσα από αρχαιολογικά τεκμήρια

Abstract

In antiquity and later on, the ritual of incubation as a therapeutic practice was rather widespread. Incubation was the final stage in a physical and mental healing process which took place in a sacred area. There, the patient, with the assistance of various priests, sought out to be cured through a healing dream or vision from the healer god Asclepius and his divine intervention, which was achieved through his personal communication with the patient, inside the incubation chamber. The pilgrims who visited the healing shrines in order to request for a cure from the god were known as supplicants. They appealed to any god based of their strong belief that the gods are omnipotent and therefore capable of healing. In most cases, the supplicants who arrived at the sanctuaries did not suffer from serious diseases, otherwise they would not be able to endure the journey to the temple. Most patients were chronically ill, mainly from skin, ophthalmic, rheumatic or mental illnesses. Many women also addressed Asclepius for issues related to their pregnancy, to request for a healthy pregnancy or to bear a child. After the patient's spiritual and medical preparation, the most important part of the healing process took place. This was the incubation ritual. First, the priests led the patient to the Avaton (or Sanctuary or Dormitory), the place where the incubation process would take place during the night. Based on perceptions about dreams, according to which, during our sleep, the human soul is released from the body, ascends into spiritual realms and communicates with divine beings, the god appeared in a dream and performed the miracle. As a result, the patient woke up in the morning with his health restored. During his sleep and often under the influence of substances previously administered to him, the patient could not comprehend what was real. So, for him, the treatment was not a result of medical assistance but of divine intervention. Hence, the memories the soul acquired through dreams during sleep were regarded as divine revelations. The supplicant patient sought out divine guidance and aimed at gaining the favor of the gods through sacrificial rituals, while awaiting for his desired dream, its understanding and its interpretation, in order for him to be healed. In the classical period of antiquity, healing appears in the worship of Asclepius, the god of medicine, and the Asclepieia become shrines of worship and healing with well-organized medical facilities and incubation chambers. From archaeological excavations, mainly in Epidaurus, we are provided with a rather sufficient image of the Asclepieias’ architecture.Asclepius's supplicants received instructions from the priests in order to set their mental and physical functions under control. The combination of therapeutic narratives, expectations, submission, and physical formulation which characterized Asclepius' healing methods and ritual practices obviously had further physical and cognitive consequences. These techniques, along with the medical treatments applied at the Asclepieia, could have had very successful results for the improvement of the patients’ health. During the era of the Byzantine Empire and the prevalence of the new Christian religion, worship is transferred elsewhere and the supplicant patients convey their devotion and their request for a cure from the ancient deities, to God, Christ, the Virgin Mary, the Church Fathers and the Saints. Healing was acquired by the invocation of Divine Grace. The adoption of the Christian doctrine had a catalytic effect on the way Medicine was studied and applied. The treatment of diseases continued to have simultaneously two forms, the miraculous and the secular. Unlike the miraculous, the cosmic-scientific approach to diseases included purely medical treatments, which were applied in the dens, hostels, and hospitals of the empire. Regardless of their social class, the Byzantines resorted to the Divine Grace and begged for their healing, as they considered that the scientific medicine of the time had a small effect on healing and the treatment of diseases. The ancient sanctuaries are replaced by churches. A prime example of this transition is considered to be the Athenian Asclepieion and its three necessary buildings, the temple, the sanctuary and the fountain, which was destroyed during the early years of Christianity and, in its place, a three-aisled basilica temple dedicated to Christ was built.

Στην αρχαιότητα αλλά και μεταγενέστερα, η τελετουργική διαδικασία της εγκοίμησης ως θεραπευτική πρακτική, ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη. Η εγκοίμηση ήταν το τελικό στάδιο μιας διαδικασίας σωματικής και ψυχικής κάθαρσης, η οποία λάμβανε χώρα σε ιερό χώρο όπου ο ασθενής με την βοήθεια ιερέων, αναζητούσε την ίαση μέσω ενός θεραπευτικού ονείρου ή οράματος από τον θεραπευτή Ασκληπιό και της θεϊκής παρέμβασής του, μέσω προσωπικής επικοινωνίας με τον ασθενή, μέσα στο εγκοιμητήριο. Οι προσκυνητές που επισκέπτονταν τα θεραπευτικά ιερά, με σκοπό να ζητήσουν από τον θεό την ίαση τους, ονομάζονταν ικέτες. Απευθύνονταν σε οποιοδήποτε θεό λόγω της ισχυρής τους πεποίθησης ότι οι θεοί είναι παντοδύναμοι και άρα ικανοί να θεραπεύσουν. Οι ικέτες που κατέφθαναν στα ιερά συνήθως δεν έπασχαν από βαριά νοσήματα, διαφορετικά δεν θα άντεχαν το ταξίδι μέχρι το ναό. Οι περισσότεροι ασθενείς ήταν χρονίως πάσχοντες, κυρίως από δερματικά, οφθαλμολογικά, ρευματικά, ψυχικά νοσήματα. Επίσης πολλές γυναίκες επισκέπτονταν τα Ασκληπιεία και για θέματα εγκυμοσύνης, για να έχει αίσια κατάληξη η κύηση ή για να τεκνοποιήσουν. Μετά από τη θρησκευτική και ιατρική προετοιμασία του ασθενή, ακολουθούσε η κυριότερη στιγμή της θεραπευτικής διαδικασίας που ήταν η εγκοίμηση. Οι ιερείς οδηγούσαν τον άρρωστο στο Άβατο (ή Άδυτο ή Εγκοιμητήριο), που ήταν o χώρος στο οποίο θα γινόταν κατά τη διάρκεια της νύχτας η εγκοίμηση. Με βάση την αντίληψη για τα όνειρα, ότι η ψυχή του ανθρώπου κατά τη διάρκεια του ύπνου απελευθερώνεται από το σώμα, ανέρχεται σε πνευματικές περιοχές και επικοινωνεί με θεϊκές υπάρξεις, ο θεός ερχόταν στο όνειρο και έκανε το θαύμα, με αποτέλεσμα το πρωί ο άρρωστος να ξυπνά θεραπευμένος. Ο ασθενής μέσα στον ύπνο του και πολλές φορές υπό την επήρεια ουσιών που του είχαν προηγουμένως χορηγηθεί, δεν μπορούσε να συνειδητοποιήσει την πραγματικότητα. Έτσι, γι’ αυτόν η θεραπεία δεν ήταν αποτέλεσμα ιατρικής βοήθειας αλλά αποτέλεσμα θείας παρέμβασης. Έτσι, οι αναμνήσεις που αποκόμιζε η ψυχή στον ύπνο της μέσω των ονείρων, λογίζονταν ως θείες αποκαλύψεις . Ο ασθενής - ικέτης αναζητούσε θεϊκή καθοδήγηση και προσπαθούσε να κερδίσει την εύνοια των θεών με τελετές με θυσίες αναμένοντας το πολυπόθητο όνειρο ,την κατανόηση και την ερμηνεία του, προκειμένου να θεραπευτεί. Στη κλασική περίοδο της αρχαιότητας εμφανίζεται η θεραπεία στη λατρεία του Ασκληπιού ως θεού της ιατρικής και τα Ασκληπιεία ως λατρευτικοί ναοί αλλά και ως τόποι θεραπείας με πολύ καλά οργανωμένα θεραπευτήρια εγκοιμητήρια. Από τις αρχαιολογικές ανασκαφές, κυρίως στην Επίδαυρο, μας δίνεται μια σχετικά ολοκληρωμένη εικόνα για την αρχιτεκτονική των Ασκληπιείων. Οι ικέτες του Ασκληπιού λάμβαναν οδηγίες από τους ιερείς ώστε να τεθούν υπό έλεγχο οι νοητικές και σωματικές λειτουργίες. Ο συνδυασμός θεραπευτικών αφηγήσεων, πρόκλησης προσδοκιών, υποβολής και φυσικής διαμόρφωσης, που χαρακτήριζαν τις θεραπευτικές μεθόδους και τελετουργικές πρακτικές του Ασκληπιού, είχαν προφανώς περαιτέρω σωματικές και γνωσιακές συνέπειες. Αυτές οι τεχνικές μαζί με τις ιατρικές θεραπείες που εφαρμόζονταν στα Ασκληπιεία θα μπορούσαν να έχουν πραγματικά επιτυχή αποτελέσματα για την υγεία των ασθενών. Με το πέρασμα στο Βυζάντιο και τη νέα θρησκεία του Χριστιανισμού, μετακινείται η λατρεία και ο ασθενής-ικέτης μεταφέρει την αφοσίωση αλλά και το αίτημά του για θεραπεία από τις αρχαίες θεότητες, στο Θεό, το Χριστό, την Παναγία, στους Πατέρες και Αγίους. Η θεραπεία γινόταν εφικτή μέσω της επίκλησης της Θείας Χάριτος. Η υιοθέτηση του χριστιανικού δόγματος επέδρασσε καταλυτικά στον τρόπο προσέγγισης και εφαρμογής της Ιατρικής. Η θεραπευτική των νοσημάτων συνέχισε να έχει ταυτόχρονα δύο μορφές, τη θαυματουργική και την κοσμική. Αντίθετα με την θαυματουργική η κοσμική- επιστημονική προσέγγιση της νόσου αποτελούσε θεραπευτικό έργο καθαρά ιατρικό και είχε εφαρμογή στα καταγώγια, στους ξενώνες και στα Νοσοκομεία της αυτοκρατορίας. Οι Βυζαντινοί ασχέτως κοινωνικής τάξης προσέφευγαν στη Θεία Χάρη για να ικετέψουν την θεραπεία τους, καθώς θεωρούσαν ότι η επιστημονική ιατρική της εποχής λίγη αποτελεσματικότητα είχε στη θεραπεία και την ίαση των ασθενειών. Τα αρχαία ιερά αντικαθίστανται από τις εκκλησίες. Ένα παράδειγμα της μετάβασης αυτής αφορά το αθηναϊκό Ασκληπιείο με τα τρία απαραίτητα κτίσματά του, το ναό, το εγκοιμητήριο και την κρήνη και το οποίο στα παλαιοχριστιανικά χρόνια καταστράφηκε και στη θέση του χτίστηκε τρίκλιτος βασιλικός ναός αφιερωμένος στο Χριστό.