Ελληνικές λουτροπόλεις (μέσα 19ου - αρχές 20ού αιώνα): θεραπεία, κοινωνικότητα και παραθερισμός

Abstract

Greek baths are a very interesting case study in the historiography of spas. They are considered “latecomers”, as they were developed after the European ones and they are the first form of tourism in modern Greece. The baths during the Ottoman occupation of Greece had not received proper care and most of them were left abandoned and in poor condition. The most critical challenge the Greek state had to face was the lack of a clear legal framework for the ownership of thermal springs, which prevented the effective and steady development of Greek resorts. Mineral waters were characterised royal possessions and received a public ownership status, but they were contested by the state, the municipalities to which they belonged, families or even monasteries. The unclear legal framework of spas was about to change in the early twentieth-century when Greek legislation dealt with it and clearly defined the new legislation on the ownership of baths. Elefterios Venizelos’ government, in light of the geographical expansion of the Greek state following the Balkan Wars, passed a great number of laws on thermal springs which encouraged the development of spas. Professors of the University of Athens, members of the Medical Board (Iatrosynedrio) and doctors of Greek baths produced a very important research work based on chemical analyses and fieldwork. The majority of scientists had studied in Europe and thus, they carried with them the European scientific methods, which they later applied in the chemical analyses of the spas and the treatment of their patients. At the same time, the spa doctors were the first who examined firsthand the properties of hot water and their effects on patients. They were either appointed spa doctors (balneologists) or they visited their patients there. Both the presence of physicians and their therapy recommendations convinced patients to prefer the Greek baths. Spa doctors also promoted medical research, since their medical reports were submitted to the Medical Board (Iatrosynedrio) for approval and publication. In my thesis I explore the role and responsibilities of the Greek state, of physicians and of entrepreneurs in the development of thermal and seaside resorts. I claim that in their two periods of development (1833-1890 and 1890-1930) public and private investments transformed Greek baths to fashionable thermal and seaside resorts. My research is based on the state documents (laws and decrees), literature, advertisements and medical treatises that were published in these two periods. I also argue that the interest of companies or individuals (physicians and entrepreneurs) in the Greek baths and the concession agreements, which were signed between the state and investors, raised the public revenues and signified the Greek spas as profitable sources of income for the state.

Τα ελληνικά ιαματικά λουτρά είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη περίπτωσης στην ιστοριογραφία των λουτροπόλεων. Αναπτύχθηκαν μετά από τα ευρωπαϊκά και αποτελούν την πρώτη μορφή τουρισμού στο νεοελληνικό κράτος. Τα λουτρά κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας και, κυρίως, στα χρόνια της Επανάστασης δεν είχαν λάβει την κατάλληλη φροντίδα και τα περισσότερα από αυτά παρουσίαζαν εικόνα εγκατάλειψης. Η πιο κρίσιμη πρόκληση που αντιμετώπισε το νεοελληνικό κράτος ήταν η έλλειψη σαφούς νομικού πλαισίου για την κυριότητα των ιαματικών πηγών. Το γεγονός αυτό εμπόδιζε την αποτελεσματική και σταθερή ανάπτυξη των ελληνικών θέρετρων. Μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους οι ιαματικές πηγές χαρακτηρίστηκαν βασιλικά νομήματα και έλαβαν καθεστώς δημόσιας ιδιοκτησίας, το οποίο όμως αμφισβητούνταν από το κράτος, από τους δήμους στους οποίους ανήκαν, από οικογένειες ή ακόμη και από μοναστήρια. Το ασαφές νομικό πλαίσιο των ιαματικών λουτρών έμελλε να αλλάξει στις αρχές του εικοστού αιώνα, όταν η κρατική πολιτική καθόρισε σαφώς το θεσμικό πλαίσιο για την ιδιοκτησία των λουτρών. Η κυβέρνηση Ελευθέριου Βενιζέλου, υπό το όραμα της γεωγραφικής επέκτασης του ελληνικού κράτους μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, ψήφισε μεγάλο αριθμό νόμων για την καλύτερη διαχείριση και αξιοποίηση των ιαματικών πηγών. Οι καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών, τα μέλη του Ιατροσυνεδρίου και οι γιατροί των ελληνικών λουτρών παρήγαγαν ένα πολύ σημαντικό συγγραφικό έργο, το οποίο βασίστηκε σε χημικές αναλύσεις και στην επιτόπια έρευνά τους. Η πλειονότητα των επιστημόνων είχε σπουδάσει στην Ευρώπη και συνεπώς, έφεραν μαζί τους τις ευρωπαϊκές επιστημονικές μεθόδους, τις οποίες ακολούθως εφάρμοσαν για τη χημική ανάλυση των ιαματικών πηγών και τη θεραπεία των ασθενών τους. Ταυτόχρονα, οι γιατροί των λουτρών ήταν οι πρώτοι που εξέτασαν τις ιδιότητες του ιαματικού νερού και τις επιπτώσεις του στον ανθρώπινο οργανισμό. Ήταν είτε διορισμένοι γιατροί των λουτρών, είτε επισκεπτόντουσαν τους ασθενείς τους σε αυτά. Τόσο η παρουσία των γιατρών, όσο και οι ιατρικές τους γνωματεύσεις ενθάρρυναν τη χρήση των ελληνικών ιαματικών νερών. Οι λουτρολόγοι γιατροί προήγαγαν, επίσης, την ιατρική έρευνα, διότι οι ιατρικές τους εκθέσεις υποβαλλόντουσαν στο Ιατροσυνέδριο για έγκριση και δημοσίευση. Στη διατριβή μου διερευνώ το ρόλο και τις ενέργειες του ελληνικού κράτους, των ιατρών και των επιχειρηματιών στην ανάπτυξη των λουτροπόλεων. Υποστηρίζω ότι στις δύο περιόδους ανάπτυξής τους (1833-1890 και 1890-1930) οι δημόσιες και ιδιωτικές επενδύσεις μεταμόρφωσαν τα ελληνικά λουτρά σε σύγχρονα ιαματικά και παραθαλάσσια θέρετρα. Η έρευνά μου βασίζεται στα κρατικά έγγραφα (νόμους και διατάγματα), στη λογοτεχνία, σε διαφημίσεις και σε ιατρικές μελέτες που δημοσιεύθηκαν σε αυτές τις δύο περιόδους. Υποστηρίζω, ακόμη, ότι το ενδιαφέρον των εταιρειών ή των ιδιωτών (ιατρών και επιχειρηματιών) για την εκμετάλλευση των ιαματικών πηγών και οι συμφωνίες παραχώρησης που υπογράφηκαν μεταξύ του κράτους και των επενδυτών αύξησαν τα δημόσια έσοδα και κατέστησαν τα ελληνικά ιαματικά λουτρά δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς και κερδοφόρες πηγές εισοδήματος για το κράτος.