Η Μάνη στον πόλεμο: κατοχή, αντίσταση και εμφύλιος

Abstract

Η παρούσα εργασία αποτελεί καρπό μιας πολύχρονης προσπάθειας με βασικό σκοπό τη σκιαγράφηση του κοινωνικού κλίματος στη Νότια Ελλάδα, κι ιδιαίτερα στη Μάνη, κατά τη δεκαετία 1940-1950. Φιλοδοξεί να αποτελέσει μια βάση, ένα αξιόπιστο corpus, για κάθε μελλοντικό κοινωνικό επιστήμονα, που θα μπορέσει να ερευνήσει την περιοχή ή να συγκρίνει τα στοιχεία του για άλλες περιοχές μ’ αυτή της Νότιας Ελλάδας. Παράλληλα καταπιάνεται με θέματα και ζητήματα, που αναδεικνύουν τα χαρακτηριστικά της τοπικότητας, τα οποία εμβαθύνουν στην χαρακτηρολογική εξέταση του τρόπου πολιτικής ύπαρξης και κοινωνικής δράσης των ανθρώπων της ελληνικής επαρχίας τη δεκαετία 1940-1950. Πρόκειται για μια δεκαετία δυναμική, μεταβατική και κομβική, πράγμα που αποδεικνύεται από την πληθώρα των μελετών που προσπαθούν να αναδείξουν τις ιδιαίτερες πτυχές της. Πιστεύουμε ότι το εγχείρημα θα αποδειχθεί χρήσιμο, προκαλώντας ερωτήματα, διαπιστώσεις και διαφωνίες, που θα προωθήσουν τη μελέτη και την έρευνα των χαρακτηριστικών της εποχής. Με την παρούσα εργασία μας επιχειρούμε μια προσπάθεια να παρουσιαστούν όλες οι πτυχές που αφορούν την Κατοχή, την εμφάνιση της Αντίστασης και την εξέλιξη και το τέλος του εμφυλίου πολέμου που έλαβε χώρα στη Μάνη. Αναζητούνται, από την περίοδο της Κατοχής και της Αντίστασης, τα κοινωνικά και πολιτικά αίτια του εμφυλίου στη Μάνη και πώς αυτά αλληλοεπηρεάζονται, καθώς και η επίδραση του ιδιόμορφου τοπικού παράγοντα. Παρουσιάζονται, πέρα από τα στρατιωτικά γεγονότα που χαρακτηρίζουν την Κατοχή, την Αντίσταση και τον εμφύλιο στη συγκεκριμένη περιοχή, και η κοινωνική κατάσταση της εμφυλιακής μανιάτικης καθημερινότητας αλλά και ο απόηχος του εμφυλίου μετά τη λήξη των εχθροπραξιών τόσο στον ίδιο το χώρο της Μάνης όσο και στους Μανιάτες πολιτικούς μετανάστες. Εξετάζουμε κατ’ αρχάς τη συγκρότηση των πρώτων προπολεμικών πυρήνων αριστερών οργανώσεων και τη γέννηση της ένοπλης αντίστασης στη Μάνη στην πρώτη φάση της Κατοχής, από τις πρώτες εξεγέρσεις έως τα πρώτα βήματα συγκρότησης του ΕΑΜ. Εντοπίζουμε τις ιστορικές τομές από τις προπολεμικές συνέχειες στην τοπική μανιάτικη ιστορία μέσα από τους φορείς, που ζήτησαν αλλαγές στο τοπικό κοινωνικό γίγνεσθαι. Παρακολουθούμε το Εαμικό κίνημα και τη δράση του ΕΛΑΣ στην τοπική κοινωνία όπως και αυτή του Δημοκρατικού Στρατού Πελοποννήσου έως τη διάλυσή του και το δραματικό τέλος των μανιατών μαχητών του. Εστιάζεται, ωστόσο, η προσοχή μας στην περίοδο του έντονου εμφύλιου διχασμού που εμφανίστηκε στην περιοχή από το 1947, μετά τη δολοφονία του γνωστού δεξιού οπλαρχηγού Πάνου Κατσαρέα, ηγετικής φυσιογνωμίας των δεξιών ομάδων, που έδρασαν στη Μάνη από το 1943, και στις επιδράσεις των τοπικών ομάδων στην τοπική κοινωνία. Πρωτοπαρουσιάζεται εδώ η γένεση, το ιδεολογικό υπόβαθρο και η ανάπτυξη του δεξιού παρακρατικού κινήματος της Μάνης, από την εμφάνιση των Ταγμάτων Ασφαλείας στην περιοχή έως τη σύσταση της παρακρατικής Ομάδας Κυνηγών και της οργάνωσης ΕΑΟΚ, η οποία επηρέασε με τις πράξεις της σε μέγιστο βαθμό την πολιτική και την κοινωνική ζωή της περιοχής, σε βαθμό που μας προκάλεσε ιδιαίτερη εντύπωση κατά τη διάρκεια της έρευνάς μας. Η βίαιη δράση της κι ο κριτικός ή μη τρόπος, με τον οποίο οι πρωταγωνιστές της ΕΑΟΚ, μας διηγούνταν τις πρωταγωνιστικές τους δραστηριότητες, αναμφίβολα μένουν ανεξίτηλα σημεία εμπειριών για εμάς κι ελπίζουμε και για τους αναγνώστες. Τέλος, γίνεται προσπάθεια να ανασυσταθεί η εικόνα της κοινωνικής και πολιτικής καθημερινότητας της δεκαετίας του ‘40 στη Μάνη, εντάσσοντας την ανάλυση στο πλαίσιο των ευρύτερων εξελίξεων στην ελληνική επαρχία κατά τη διάρκεια του εμφυλίου, αλλά και στον μεταπολεμικό ευρωμεσογειακό χώρο. Από εδώ προκύπτει και ίσως το πιο σημαντικό συμπέρασμα από την εξέταση της δεκαετίας 1940-1950 στη Μάνη. Αυτό έχει να κάνει με το πόσο έντονα βιώθηκε στην περιοχή αυτή ο εμφύλιος. Κι από αυτή την ένταση μπορούμε να κατανοήσουμε την ανάπτυξη, την κλιμάκωση και τις δραματικές συνέπειες της εμφύλιας βίας σε μια τοπική κοινωνία, την οποία κατανοούμε συγκριτικά με άλλες τοπικές κοινωνίες και με την κεντρική εξουσία. Σκοπός μας είναι να διερευνήσουμε τους μηχανισμούς της ίδιας της βίας μέσα από τρεις διαστάσεις που έχει αναδείξει η ανθρωπολογική έρευνα: την επιχειρησιακή διάσταση της βίας, η οποία προκύπτει από τις περιγραφές των ανταγωνισμών, τη γνωστική διάσταση, μέσα από την οποία θα αναζητήσουμε τους μηχανισμούς πολιτισμικής κατασκευής της, και τη βιωματική διάσταση, η οποία θα προκύπτει από τα βιώματα των αφηγητών μας, που περιγράφουν το πόσο αυτή επέδρασε στην κοινότητά τους και στην προσωπική τους ζωή¹. Έτσι η παρούσα μελέτη για την Κατοχή, την Αντίσταση και τον εμφύλιο στη Μάνη φιλοδοξεί να συμβάλει και στην ευρύτερη ιστορική έρευνα της μεταπολεμικής Ελλάδας. […]