Το μυστήριο της Ιεροσύνης στη μέση και ύστερη περίοδο του Βυζαντίου: τελετουργική και αισθητική θεώρηση

Abstract

The present thesis deals with the rites of ordination to the three ranks of priesthood (deacon, presbyter and bishop) used in the Middle and Late Byzantine period (843-1453). The subject is explored by means of a historical and liturgical approach, with the main aim of detecting, presenting and evaluating information provided by the direct and indirect historical works of the period under consideration, in view of the earlier and contemporary sources.The study is divided into four chapters. The first three focus on the rite of ordination through the prism of written sources. In the first chapter, we examine the ordination of the deacon as it is presented in euchological manuscripts, and we investigate its evolution and the ceremonial elements that have been added to it. Furthermore, we discuss the possible causes of those additions. The scrutiny is complemented by a review of historical and canonical sources, liturgical commentaries and hagiological texts.The next two chapters follow the same pattern. In the second chapter, we explore the ordination of the presbyter and present the order of the ritual according to the historical and canonical literature and the euchological manuscripts, commentaries and hagiological works available.The third chapter is dedicated to the ordination of the bishop and is more extensive due to the large number of references cited. The Confession of Faith is investigated in a separate section of the chapter, as, although this ceremony was initially part of the election process, it was eventually transferred to the place it is found today, i.e. just before the actual ordination.The fourth chapter discusses the iconography of ordinations. Moreover, we collect and record visual evidence and comment on the relevant illustrations. Initially, we examine the origin and evolution of the artistic representation of ordinations and then investigate and clarify some important terms by reviewing the surviving inscriptions. Finally, we describe and analyze the pictorial elements associated with the artistic rendering of the ordination ritual.In a separate section, visual evidence is, as far as possible, presented in chronological order and the relevant monuments are categorized by type. Finally, our study is completed with the conclusions, the bibliography, where references are listed by source, and the Greek and foreign-language glossaries.

Η παρούσα έρευνα ασχολείται με τις τάξεις των χειροτονιών των τριών ειδικών ευχαριστιακών λειτουργημάτων του διακόνου, του πρεσβυτέρου και του επισκόπου μέσα στα συμβατικά χρονικά όρια της μέσης και ύστερης βυζαντινής περιόδου (843-1453). Η προσέγγιση του θέματος επιτυγχάνεται με την χρήση των μεθόδων της Ιστορίας γενικότερα και της Ιστορίας της Λατρείας ειδικότερα, με κύριο έργο την ανίχνευση, την απομόνωση, την αξιολόγηση και την παρουσίαση πληροφοριών από τις άμεσες και έμμεσες ιστορικές πηγές τής υπό εξέταση περιόδου σύμφωνα με την προηγηθείσα και σύγχρονη βιβλιογραφία. Προς τούτο το περιεχόμενο της μελέτης μας κατανέμεται σε τέσσερα κεφάλαια. Στα τρία πρώτα εξετάζεται η τελετουργική των χειροτονιών επί τη βάσει των έμμεσων ιστορικών πηγών. Στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζουμε την χειροτονία του διακόνου όπως διαμορφώνεται στα ευχολόγια, παρατηρούμε την εξέλιξη και την πρόσθεση τελετουργικών στοιχείων και ερευνούμε τις πιθανές αιτίες. Σε αυτό συμβάλουν και οι άμεσες πηγές όπως το κανονικό δίκαιο, τα λειτουργικά υπομνήματα και οι έμμεσες πηγές, όπως τα αγιολογικά κείμενα. Με τον ίδιο τρόπο προσέγγισης ακολουθούν και τα δύο επόμενα κεφάλαια. Έτσι, στο δεύτερο κεφάλαιο που αφορά την χειροτονία του πρεσβυτέρου παρουσιάζουμε την τάξη σύμφωνα με τα χειρόγραφα, το κανονικό δίκαιο, τα λειτουργικά υπομνήματα και τα αγιολογικά κείμενα.Το τρίτο κεφάλαιο που αναφέρεται στην επισκοπική χειροτονία και είναι εκτενέστερο, λόγω του όγκου των αναφορών σε πηγές. Η παρουσίαση της τάξεως επιτυγχάνεται με την ανάλυση των ευχολογίων, των λειτουργικών υπομνημάτων, του κανονικού δίκαιου. Σε αυτό το κεφάλαιο προστίθεται μια ξεχωριστή ενότητα, στην οποία διερευνάται η Ομολογία της Πίστεως, διότι ναι μεν είναι στάδιο της εκλογής αλλά βαθμηδόν λαμβάνει χώρα ακριβώς πριν την χειροτονία.Στο τέταρτο κεφάλαιο ασχολούμαστε με την ανάλυση των εικαστικών αποδόσεων των χειροτονιών ως άμεσες ιστορικές πηγές. Προσέτι, συγκεντρώνουμε, καταγράφουμε και σχολιάζουμε τις σχετικές παραστάσεις αντλώντας στοιχεία για την τελετουργική παρουσίαση των χειροτονιών, αναζητώντας ταυτόχρονα την θεολογική τους ερμηνεία. Αρχικά ερευνώνται τα αίτια και οι προϋποθέσεις για την γένεση και την εξέλιξη των εικαστικών αποδόσεων των χειροτονιών. Προχωρούμε στην διερεύνηση και αποσαφήνιση όρων με την βοήθεια των σωζόμενων επιγραφών της τελετής και τέλος αναλύουμε και περιγράφουμε τα εικονογραφικά στοιχεία που εντάσσονται στις εικαστικές αποδόσεις των χειροτονιών.Σε μια ξεχωριστή εντότητα παρατίθεται ο κατάλογος των εικαστικών μαρτυριών, ο οποίος ακολουθεί-κατά το μέτρο του δυνατού- την χρονολογική σειρά με ομαδοποίηση το είδος του μνημείου. Τέλος η ερευνά μας ολοκληρώνεται με τα συμπεράσματα και ακολουθούν οι βιβλιογραφικοί πίνακες, οι οποίοι ταξινομούνται σε πηγές και σε βοηθήματα ελληνόγλωσσα και ξενόγλωσσα.