Η ενδυμασία στην αρχαία κωμωδία: εξέλιξη, κωμική χρήση και σκηνική λειτουργία: μία χαρακτηρολογική προσέγγιση

Abstract

The aim of this thesis is to study the use and stage function of comic costume and, in particular, the costume of stock characters from the fifth to the third century BC. Studying costume from a historical and an evolutionary point of view, enables the inclusion of all the fragments and fragmentary plays of Old, Middle and New Comedy which contain information about items of clothing and stage objects. For this purpose, this thesis gathers together and examines the majority of evidence for comic costume, textual and visual (such as vase paintings, mosaics, and comic figurines), in order to enrich the existent knowledge on the visual aspects of comedy.The thesis is divided into two parts; Part A serves as an introduction to costume and focuses on the technique of disguise and incorporation of a play within a play, by studying various examples of stage characters disguised as men, as women or animals. The results of this analysis proved that disguise in Old, Middle and New Comedy is inextricably interwoven with metatheatre, as references to costume are always followed by metatheatrical comments made by the characters themselves. Comic poets of all periods achieve this metadramatic dimension by presenting incomplete disguises on stage. Thus, the different layers of clothing in a character’s attire provoke laughter and contribute to the self-conscious exploitation of costume and disguise. The second part of this study (Part B) focuses on costume of specific character types: the intellectual, the agroikos, the soldier, the barbarian, the parasite and, lastly, of gods and mythological characters, both male and female. The stage appearance of these types is also examined diachronically, in order to determine possible changes in the function of costume. Poets of the fifth century developed a certain language of costume for each stock character, such as commonly used masks and clothing, which was then adopted by poets in the forth and third century. For instance, according to the evidence from the comedies and archaeology, the agroikos always wears the country hat whilst the soldier is elegantly dressed and fully armed. Gods and heroes, especially during Middle Comedy, were also presented as typical comic characters: Hermes as a slave, for example, or Ares as a boastful soldier. The approach of comic costume through the typical characters of comedy and simultaneously on a diachronic axis offered a holistic view of this very important and, often, neglected aspect of comic performance. As comedy progressed from mostly political (fifth century) and mythological (forth century) to social, costume also changed from the grotesque and ugly body suits of Aristophanes to the realistic and everyday-like clothes of Menander.

Αντικείμενο της παρούσας διατριβής αποτελεί η θεατρική ενδυμασία στην αρχαία ελληνική κωμωδία. Στόχος της έρευνας είναι η συγκέντρωση, η επεξεργασία και η ανάλυση όλων των διαθέσιμων πληροφοριών που αφορούν στη συνολική αμφίεση των κωμικών υποκριτών από τον 5ο έως τον 3ο αιώνα π.Χ. Οι δύο βασικοί άξονες της εν λόγω εργασίας είναι, αφενός, η ιστορική εξέλιξη και, αφετέρου, η λειτουργία και ο ρόλος της ενδυμασίας στη σκηνική παρουσίαση των τυπικών χαρακτήρων της αρχαίας κωμωδίας. Για τον σκοπό αυτό, το υλικό της έρευνας αντλείται από δύο ειδών πηγές, κειμενικές (έργα του Αριστοφάνη, αποσπάσματα της Μέσης και Νέας Κωμωδίας, κωμωδίες του Μενάνδρου) και αρχαιολογικές (αγγειογραφίες της Αττικής και της Κάτω Ιταλίας που απεικονίζουν κωμωδίες, πήλινα ειδώλια του 4ου και 3ου αιώνα και τα ψηφιδωτά από δράματα του Μενάνδρου). Στο Α΄ Μέρος της διατριβής εξετάζεται η κωμική χρήση και η λειτουργία της μεταμφίεσης. Από την ανάλυση ποικίλων παραδειγμάτων μεταμφίεσης διαφαίνεται η σύνδεση της ενδυμασίας με τη μεταθεατρική διάσταση των κωμωδιών, καθώς κάθε χωρίο που περιλαμβάνει μεταμφίεση συνοδεύεται από αυτοαναφορικά σχόλια του δραματικού προσώπου για τη θεατρική ενδυμασία του, την ανάληψη νέου ρόλου και την υποκριτική τέχνη. Καθώς οι υποκριτές υιοθετούν νέες ταυτότητες προσθέτουν νέα ενδύματα στα παλαιά και δημιουργούν ένα «θέατρο μέσα στο θέατρο». Στο Β΄ Μέρος η έρευνα εστιάζει στην ενδυμασία χαρακτηριστικών τύπων της κωμωδίας: των διανοουμένων, του ἀγροίκου, του καυχησιάρη στρατιώτη, του βαρβάρου, του κόλακα/παράσιτου, των (ανδρικών) μυθολογικών και γυναικείων χαρακτήρων. Η σκηνική εμφάνιση των κωμικών τύπων εξετάζεται διαχρονικά, προκειμένου να αναδειχθούν πιθανές μεταβολές στη σκευή και την ενδυμασία. Οι ποιητές του 5ου αιώνα π.Χ. ανέπτυξαν το δικό τους σκηνικό «λεξιλόγιο» για κάθε κωμικό χαρακτήρα, όπως τυπικά προσωπεία και ενδύματα, τα οποία υιοθέτησαν οι ποιητές του 4ου και 3ου αιώνα. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των κωμωδιών και των αρχαιολογικών ευρημάτων, παραδείγματος χάριν, ο ἄγροικος φορά πάντα τη διφθέρα και ο στρατιώτης είναι πολυτελώς ενδεδυμένος και πλήρως εξοπλισμένος. Οι θεοί και οι ήρωες, κυρίως κατά τη Μέση Κωμωδία, παρουσιάζονται επί σκηνής ως τυπικοί χαρακτήρες της κωμωδίας: ο Ερμής ως δούλος, ο Άρης ως καυχησιάρης στρατιώτης ή η Ηλέκτρα ως γριά οικονόμος. Παράλληλα, οι γυναίκες, θνητές και αθάνατες, παρουσιάζονται σύμφωνα με τις δικές τους συμβάσεις, όπως είναι η κόμμωση, το χρώμα του προσωπείου ή το δέσιμο του ιματίου. Η συνολική εξέταση της σκηνικής λειτουργίας και χρήσης της θεατρικής ενδυμασίας και η συγκριτική μελέτη κειμενικών και αρχαιολογικών πηγών οδήγησαν σε μία ολιστική εικόνα αυτού του – συχνά παραμελημένο υ– μέρους της ὄψεως των κωμικών δραμάτων. Καθώς η κωμωδία εξελισσόταν από, κυρίως, πολιτική (5ος αιώνας) και μυθολογική (4ος αιώνας) σε κοινωνική, ταυτόχρονα, μεταβλήθηκε και η ενδυμασία: από τα γκροτέσκα κουστούμια και κωμικά παραγεμίσματα του Αριστοφάνη στα περισσότερο ρεαλιστικά και καθημερινά ενδύματα του Μενάνδρου.