Μοντερνισμός, διεθνισμός, ελληνικότητα: εκδοτικές πολιτικές για την αρχιτεκτονική στον μεσοπόλεμο

Abstract

The thesis critically examines Modern Architecture as a historical category, in an attempt to shed more light on the various ways it has been correlated to the concept of Hellenism. Specifically, it explores the promotional strategies and assimilation processes of architectural modernization during the interwar period, and elucidates the terms through which the latter – as a product of professional practice and a cultural public good – is attached to Hellenism.While architects had not been using the term “Hellenism” earlier than the late 1930s, the interwar period stood crucial to the formulation of the Greek architectural nationalism. In the course of the 20th century, Hellenism was received as the ideological antipode of Modern Architecture by scholars and practitioners, who rejecting the latter’s international connotations, promoted the idea of local superiority. The thesis investigates the degrees of autonomy and/or correlation between modern architectural ideology and inter-nationalism, and supports the rather “paradoxical” notion that the Greek architectural nationalism was the fundamental mechanism through which the alien (western) Modern ideology was effectively assimilated into the local culture.The endorsement of Greek architectural nationalism by Modern architecture and vice versa is examined through the press. Architectural publications are viewed as a relatively autonomous practice of the public sphere, where the alliance between Modernism and Hellenism was issued by the often provocative convergence of designated texts and images that were massively distributed across Europe at the time. The thesis proposes a critical comparative examination of the publishing policies for architecture between Greece and France and focuses especially on L'Esprit Nouveau, L'Architecture Vivante, Cahiers d'Art, L'Architecture and Archimedes, Erga, Technical Chronicles, 2Oos Aion [20th Century] and To Trito Mati [The 3rd Eye].Members of an extremely mobile diaspora during the 1920s and 30s, the Greek and French protagonists of modern architecture (editors, intellectuals, architects, artists, poets, entrepreneurs etc.) shaped their visions of modernity and Greek architecture simultaneously – decidedly interlocking them. The exchange of ideas, texts, imageries, etc. amongst modern architectural magazines, during the interwar period, was introduced by the very same groups who were involved in the attempt to promote the concept of national identity in architecture: Hellenism. Publishing policies of architectural modernization in Greece tended to be treated until today, either as a product of the rising technocratic consciousness or as a mere appendix of visual arts’ modernism. This thesis conversely, draws upon a new generation of research, which takes into account the vast and varied discipline of cultural studies and examines to what extent the convergence of these fields (technical and visual) contributed to the consolidation of architectural modernization in the 20th century. Furthermore, it explores the magnitude of input that the latter’s ideological and cultural aspects have offered to the development of the concept of Hellenism, a question that, to this day, significantly concerns the domestic architectural production.

Η διατριβή εξετάζει κριτικά τη μοντέρνα αρχιτεκτονική ως ιστορική κατηγορία και επιχειρεί να διασαφηνίσει τη σχέση της με την ελληνικότητα. Ειδικότερα διερευνά τις διαδικασίες προώθησης και αφομοίωσης του αρχιτεκτονικού εκμοντερνισμού κατά το μεσοπόλεμο και διευκρινίζει τους όρους με τους οποίους ο τελευταίος - ως προϊόν επαγγελματικής πρακτικής και ως δημόσιο πολιτισμικό αγαθό - συνδέθηκε με την έννοια της ελληνικότητας. Μολονότι οι αρχιτέκτονες του μεσοπολέμου δεν χρησιμοποίησαν τον όρο ελληνικότητα, η περίοδος του μεσοπολέμου στάθηκε κρίσιμη για τη διατύπωση των όρων μιας θεωρητικής παρακαταθήκης, η οποία έλαβε στην πορεία του 20ου αιώνα διαστάσεις διλήμματος απέναντι στο μοντερνισμό. Η διατριβή ισχυρίζεται ότι η ελληνικότητα προσελήφθη ως ιδεολογικός αντίποδας της μοντέρνας αρχιτεκτονικής και υποστηρίζει το ‘παράδοξο’ ότι ο ελληνικός αρχιτεκτονικός εθνικισμός αποτέλεσε τον βασικό μηχανισμό ενσωμάτωσης της κυρίαρχης (δυτικής) μοντέρνας ιδεολογίας στην ντόπια κουλτούρα. Η σύγκλιση μοντερνισμού και ελληνικότητας εξετάζεται μέσα από τον αρχιτεκτονικό τύπο, ο οποίος αντιμετωπίζεται εδώ ως σχετικά αυτόνομη πρακτική της δημόσιας σφαίρας. Η έρευνα εστιάζεται ειδικότερα στα περιοδικά που κυκλοφόρησαν την περίοδο του μεσοπολέμου στην Ελλάδα και στη Γαλλία. Συγκεκριμένα εξετάζονται τα γαλλικά περιοδικά L’Esprit Nouveau (1920-25), L’Architecture Vivante (1923-1933), Cahiers d’Art (1926-1940), L’Architecture d’Aujourd’hui (1931-1940) και τα ελληνικά Αρχιμήδης (1901-1923), Έργα (1926-1931), Τεχνικά Χρονικά (1931-1940), 20ος Αιώνας (1933-34) και 3ο Μάτι (1935-37). Η συγκριτική εξέταση των εκδοτικών πολιτικών για τη μοντέρνα αρχιτεκτονική στον γαλλικό και ελληνικό τύπο (κείμενα, εικόνες, εκδοτικά μοντέλα, κλπ) υπαγορεύθηκε από τους προνομιακούς δεσμούς που απολάμβαναν οι πρωταγωνιστές τους (εκδότες, διανοούμενοι, αρχιτέκτονες, καλλιτέχνες, ποιητές, επιχειρηματίες κλπ.) κατά τις δεκαετίες του 1920 και ’30, ως μέλη μιας εξαιρετικά κινητικής διασποράς. Η διατριβή ισχυρίζεται πως οι ίδιες αυτές ομάδες που εισήγαγαν τις ιδέες της δυτικής νεωτερικότητας στην μεσοπολεμική Ελλάδα επιδόθηκαν στην προσπάθεια διατύπωσης μιας εθνικής ιδιοσυστασίας – της ελληνικότητας – συνδέοντας οριστικά τις δύο έννοιες. Μέχρι σήμερα η αποσπασματική μελέτη των εκδοτικών πολιτικών για την αρχιτεκτονική του μεσοπολέμου, έτεινε να αντιμετωπίζει τον αρχιτεκτονικό εκμοντερνισμό είτε ως προϊόν εμπέδωσης μιας τεχνοκρατικής συνείδησης (πολιτικές ΤΕΕ, τεχνικός τύπος) ή ως προσάρτημα του εικαστικού εκμοντερνισμού. H διατριβή εντάσσεται σε μια σχετικά νέα γενιά ερευνών που προσεγγίζουν το πεδίο των πολιτισμικών σπουδών και διερευνά τον βαθμό στον οποίο η σύγκλιση των διαφορετικών αυτών πεδίων (τεχνικό, εικαστικό, πολιτικό, οικονομικό, κλπ.) συνέβαλε στην διατύπωση της μοντέρνας αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα. Εξετάζει επιπλέον, το κατά πόσο οι ιδεολογικές και πολιτισμικές του προεκτάσεις συνέβαλαν στην ανάπτυξη του ιδεολογήματος της ελληνικότητας, η οποία συνεχίζει έως σήμερα να αποτελεί κρίσιμο διακύβευμα για την εγχώρια αρχιτεκτονική παραγωγή.