Αισθητική και ιδεολογία: η εικόνα της Αθήνας ως αποτύπωση των μεταμορφώσεων της νεοελληνικής ιδεολογίας

Abstract

This thesis explores the transformations of the image of Athens in relation to the ideological transformations that take place in the period 1833-1949. The first chapter attempts to elucidate the basic concepts which outline its subject: ideology, aesthetics, city image. A brief review of important landmarks in the theory of ideology helps us determine not only the features and function of ideology but mainly the relation between aesthetics and ideology. Furthermore, this chapter seeks to determine the importance of ideology in theoretical approaches to the city originating from various disciplines (architectural theory and history, urban sociology, cultural studies etc.), and to provide examples of urban planning as an ideological scheme. The second chapter presents the development of the city of Athens in the years 1833-1922, from her declaration as the capital of the newly established Hellenic state up to the Asia Minor Disaster. It elaborates on the ideological background of this declaration and the divergence between the ideal and the real city, outlining the process of political, cultural and economic unification of the Hellenic national space, the institutions established in Athens, the basic components of the Hellenic (national) ideology and the social stratification of the capital city. It also describes the planning and building of the new capital city, its gradual expansion, the attitude of its inhabitants towards their city and the role of specific social groups to the production of urban space. This chapter concludes by presenting the discussion around the Hellenicity of classicist architecture, the featutes of its local interpretation, its impact and ideological function. The third chapter examines the development of the capital city in the years 1922-1949, from the Asia Minor Disaster up to the end of the Civil War. It presents the economic, social and political facts of the period as well as the respective ideological and aesthetic quests, whith the issue of “Hellenicity” being the most important one. Τhe chapter describes the effect of the refugee inflow on the urbanization and industrialization processes, the features of the refugee settlements and dwellings, as well as the overall legislation and the informal practices that determine the expansion of the city during the interwar period. It identifies the various architectural trends and the new urban residence types of the period. It also outlines the changes and contrasts detected in interwar Athens, the traumatic experiences of the German Occupation and the December events (1944), as well as their consequences on the symbolic function of the capital city. The chapter concludes whith a brief reference to the suggestions concerning the post-war reconstruction of Athens. The fourth and last chapter attempts to evaluate the methodological path followed and summarize the main conclusions of the research.

Στη διατριβή εξετάζονται οι μετασχηματισμοί της εικόνας της Αθήνας σε συσχετισμό με τους ιδεολογικούς μετασχηματισμούς που λαμβάνουν χώρα κατά τη χρονική περίοδο 1833-1949. Στο 1ο κεφάλαιο διευκρινίζονται οι βασικές έννοιες που ορίζουν το θέμα της διατριβής: ιδεολογία, αισθητική, εικόνα της πόλης. Προσδιορίζονται τα χαρακτηριστικά και η λειτουργία της ιδεολογίας –μέσω μίας σύντομης αναδρομής σε σημαντικούς σταθμούς της θεωρίας της ιδεολογίας– και κυρίως η σχέση μεταξύ αισθητικής και ιδεολογίας. Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην αισθητική προσέγγιση του τόπου. Αναλύεται η θέση του ιδεολογικού παράγοντα σε θεωρητικές προσεγγίσεις της πόλης που προέρχονται από διαφορετικά επιστημονικά πεδία (αρχιτεκτονική θεωρία και ιστορία, αστική κοινωνιολογία, πολιτισμικές αστικές σπουδές κ.ά.) και δίνονται παραδείγματα της χρήσης του αστικού σχεδιασμού ως ιδεολογικού σχεδίου. Στο 2ο κεφάλαιο παρουσιάζεται η εξέλιξη της Αθήνας από την ανακήρυξή της ως πρωτεύουσας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους ως τη Μικρασιατική Καταστροφή (1833-1922). Αναλύεται το ιδεολογικό υπόβαθρο της συγκεκριμένης επιλογής και η διάσταση μεταξύ της ιδεατής και της πραγματικής πόλης. Σκιαγραφούνται η διαδικασία πολιτικής, πολιτισμικής και οικονομικής ενοποίησης του ελληνικού εθνικού χώρου, οι θεσμοί και το σύστημα εξουσίας που διαμορφώθηκαν με έδρα την Αθήνα, οι βασικές συνιστώσες της νεοελληνικής ιδεολογίας και η κοινωνική διαστρωμάτωση της πρωτεύουσας. Περιγράφεται ο σχεδιασμός και η οικοδόμηση της νέας πρωτεύουσας, η σταδιακή επέκτασή της, η στάση των κατοίκων και ο ρόλος που έπαιξαν συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες στη διαμόρφωση του χώρου. Τέλος, παρουσιάζεται η συζήτηση γύρω από την ελληνικότητα της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής μορφολογίας, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της εγχώριας εκδοχής, η απήχηση και ο ιδεολογικός ρόλος του νεοκλασικισμού. Στο 3ο κεφάλαιο εξετάζεται η εξέλιξη της πρωτεύουσας από τη Μικρασιατική Καταστροφή ως το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου (1922-1949). Παρουσιάζονται τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά δεδομένα της περιόδου και οι ιδεολογικές και αισθητικές αναζητήσεις, με κυριότερη τη διατύπωση του αιτήματος της ελληνικότητας από πολλές πλευρές. Όσον αφορά την εικόνα της πρωτεύουσας, εξετάζονται η επίδραση της προσφυγικής εγκατάστασης στις διαδικασίες αστικοποίησης και εκβιομηχάνισης, τα χαρακτηριστικά των προσφυγικών συνοικισμών και κατοικιών, και γενικότερα το νομοθετικό πλαίσιο και οι ανεπίσημες πρακτικές που καθορίζουν την επέκταση της πόλης κατά την περίοδο του μεσοπολέμου. Επισημαίνονται οι διαφορετικές αρχιτεκτονικές τάσεις (μοντερνισμός αλλά και επιβίωση του κλασικισμού) και γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στον κτιριακό τύπο της αστικής πολυκατοικίας. Σκιαγραφούνται οι αλλαγές και οι αντιθέσεις που αποτυπώνονται στη μεσοπολεμική Αθήνα, τα τραύματα της Κατοχής και των Δεκεμβριανών και οι επιπτώσεις τους στον συμβολικό ρόλο της πρωτεύουσας. Γίνεται σύντομη αναφορά στις προτάσεις για την ανοικοδόμηση της πρωτεύουσας. Στο τελευταίο (4ο) κεφάλαιο επιχειρείται μία συνολική αποτίμηση των μεθοδολογικών επιλογών και συνοψίζονται τα σημαντικότερα συμπεράσματα της έρευνας.