Η διαμάχη Αριστοτελισμού και Πλατωνισμού στην Αναγέννηση: η φιλοσοφική ψυχολογία στο In Calumniatorem Platonis του Βησσαρίωνα

Abstract

The thesis focuses on Cardinal Bessarion’s interpretation of Platonic and Aristotelian theory of the soul with special reference to the immortality of the soul which is delineated in the chapters II. 8, III. 22 and III. 27 of Bessarion’s Greek Ἔλεγχοι τῶν κατὰ Πλάτωνος βλασφημιῶν (1458/1459) and its subsequent translation into Latin as In Calumniatorem Platonis (1469). Both texts have been published by Mohler (1927). The thesis is divided into four chapters. In the first chapter I attempt to reconstruct Bessarion’s life and philosophical activity which led him to the composition of the In Calumniatorem Platonis. Furthermore, I reappraise Bessarion’s contribution to the Plato-Aristotle controversy of the fifteenth century. The second chapter deals with Bessarion’s interpretation of Plato’s theory of the soul concerning the definition of the soul as self-mover, the proofs in favour of the immortality of the soul and the creation of the intellective soul by God (ICP II. 8). The third chapter focuses on Bessarion’s interpretation of Aristotle’s theory of the soul regarding the vehicle of the soul, the creation of the individual soul, the multiplicity of souls and the immortal nature of the soul (ICP III. 22, ICP III. 27). The fourth chapter summarizes the main views held in the previous two chapters. I suggest that Bessarion’s interpretation of the Platonic theory of the soul is based equally on the systematic study of both the Platonic dialogues (Laws, Phaedrus, Phaedo, Republic, Timaeus) and the Neoplatonic texts (The Platonic Theology, The Elements of Theology, Commentary on Plato’s Timaeus). Bessarion elaborates Aristotle’s theory of the soul presented in his works On the Heavens, On the Soul, Generation of Animals and Metaphysics by invoking the interpretative tradition of the Peripatetics, the Scholastic philosophers and the Arabic Aristotelian commentators (Alexander of Aphrodisias, Theophrastus, Themistius, Avicenna, Averroes, Thomas Aquinas, Duns Scotus, Thomas Anglicus). Bessarion corrects George of Trebizond’s misconceptions about Plato’s and Aristotle’s doctrine of soul’s immortality by presenting their theories and underlining not only their common principles but also their differences. The thesis ends with an Appendix in which I list Bessarion’s private collection of codices and manuscripts of Greek and Latin literature. The selection has been made on the basis of Bessarion’s quotations and direct or indirect references to Greek and Latin texts in the In Calumniatorem Platonis (II. 8, III. 22, III. 27) as well as Bessarion’s autograph notes and corrections which appeared in those codices and manuscripts.

Το θέμα της παρούσας μελέτης συνίστατο στη διερεύνηση της ερμηνείας του Βησσαρίωνα για την περί ψυχής θεωρία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, με κύριο θεματικό άξονα το ζήτημα της αθανασίας της ψυχής που προβάλλεται στα κεφάλαια II. 8, III. 22 και III. 27 από το ελληνικό κείμενο Ἔλεγχοι τῶν κατὰ Πλάτωνος βλασφημιῶν (1458/1459) και το λατινικό κείμενο In Calumniatorem Platonis (1469), που είναι μετάφραση αυτού. Η έρευνα στηρίχθηκε στη συστηματική μελέτη της κριτικής έκδοσης του Mohler (1927) που περιλαμβάνει τα δύο κείμενα. Η μέθοδος που έχει χρησιμοποιηθεί είναι ιστορικοφιλοσοφική. Η διατριβή διαρθρώνεται σε τέσσερα κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο είναι εισαγωγικής μορφής: παρουσιάζεται συνοπτικά ο βίος του Βησσαρίωνα, το ιστορικό της σύνθεσης του In Calumniatorem Platonis και εξετάζεται ο ρόλος αυτού στην εξέλιξη της διαμάχης αριστοτελικών-πλατωνικών μέσω της συγκριτικής παρουσίασης της θεματολογίας αυτού και του Comparatio Philosophorum Aristotelis et Platonis (1458) του Γεώργιου Τραπεζούντιου. Στο δεύτερο κεφάλαιο επιχειρείται η κριτική προσέγγιση του κεφαλαίου II. 8, αναφορικά με την περί ψυχής θεωρία του Πλάτωνα, και δη τον ορισμό της ψυχής ως αὐτοκίνητος, τις αποδείξεις υπέρ της αθάνατης φύσης της ψυχής και τη δημιουργία της έλλογης ψυχής από τον Θεό. Στο τρίτο κεφάλαιο σκιαγραφείται η περί ψυχής θεωρία του Αριστοτέλη, όπως προβάλλεται στο κεφάλαιο III. 22 και III. 27, εν αναφορά με το ὄχημα της ψυχής, τη δημιουργία της ψυχής, το πλήθος των ψυχών και την αθάνατη φύση της ψυχής. Στο τέταρτο κεφάλαιο ανακεφαλαιώνονται οι βασικές θέσεις που υποστηρίχθηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια αναφορικά με την πρόσληψη της αριστοτελικής και πλατωνικής θεωρίας της ψυχής από τον Βησσαρίωνα, όπου απεδείχθη ότι η ερμηνευτική προσέγγιση του Βησσαρίωνα σχετικά με την περί ψυχής φιλοσοφία του Πλάτωνα στοιχειοθετείται εξίσου στη συστηματική μελέτη των πλατωνικών διαλόγων (Νόμοι, Φαῖδρος, Φαίδων, Πολιτεία, Τίμαιος) και νεοπλατωνικών κειμένων (Περί της κατά Πλάτωνα Θεολογίας, Στοιχείωσις Θεολογική, Εις τον Τίμαιον), ενώ σχετικά με την περί ψυχής φιλοσοφία του Αριστοτέλη θεμελιώνεται στις ερμηνείες των Περιπατητικών, υπομνηματιστών και Σχολαστικών (Αλέξανδρος Αφροδισιεύς, Θεόφραστος, Θεμίστιος, Avicenna, Averroes, Thomas Aquinas, Duns Scotus, Thomas Anglicus) προς αποσαφήνιση των αριστοτελικών θέσεων που προβάλλονται στα έργα Περὶ Οὐρανοῦ, Περὶ Ψυχῆς, Περὶ Ζῴων Γενέσεως και Τὰ Μετὰ τὰ Φυσικὰ. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Βησσαρίων αποκαθιστά μεν τα ερμηνευτικά ατοπήματα του Τραπεζούντιου σχετικά με την πλατωνική και αριστοτελική θεώρηση της αθανασίας της ψυχής, αναδεικνύει δε τις κοινές μεταξύ των δύο φιλοσόφων θεωρίες αλλά και διαφορές. Η μελέτη ολοκληρώνεται με το Επίμετρο, όπου παρουσιάζονται οι κώδικες και τα χειρόγραφα ελληνικής και λατινικής γραμματείας που διέθετε ο Βησσαρίων στην προσωπική συλλογή του. Η επιλογή έχει γίνει με κριτήριο τις άμεσες και έμμεσες αναφορές του Βησσαρίωνα σε κείμενα φιλοσόφων (Ελλήνων, Λατίνων και Αράβων) στα προς εξέταση κεφάλαια, καθώς και τις ιδιόχειρες σημειώσεις-διορθώσεις του Βησσαρίωνα που εντοπίζονται σε αυτούς τους κώδικες και χειρόγραφα.