Ποίηση και ζωγραφική στους Έλληνες μεταπολεμικούς υπερρεαλιστές

Abstract

The scope of the PhD thesis is to study the expressions in the relationship between the Greekpostwar surrealistic poetry and the art of painting, within the context of communication amid those twoarts with the dissemination of surrealism. The final objective is to designate the dialectic between thosetwo arts, as well as the common interpretative codes that ensue, codes which would be utilized into theanalysis of the poetry under study. The figurative character of writing has sparked off a thorough investigation regarding therelationship between poetry and painting for the whole of Greek postwar poets associated withsurrealism (Miltos Sahtouris, Hector Kaknavatos, Dimitris Papaditsas, Nanos Valaoritis, Eleni Vakalo,Epaminondas Gonatas, Matsi Chatzilazarou, Giorgos Likos e.t.c.). The research study of thisphenomenon has verified the assumption that there is a kinship between the poetics of the postwar surrealists and the pictorial manners of expression and it has also designated the particularmanifestations of that kinship. By using the property of syneresis between those two arts as a starting point, are also defined thetypological characteristics in the iconoplastic system of the postwar surrealistic poetry, with a parallelviewing towards the surrealistic or modernist painting in general. In order to study both those fields inthe most valid and systematic way, it was imperative to compose of a common model of theoretical andmethodological tools, compatible with each other. The epistemological problem is displayed in the firstpart of the PhD thesis (“The Iconoplastic System in poetry and painting. Theory”). In this part, arepresented all the theoretical and methodological proposals that forward the possibility to study poetryand painting based on a single aesthetic theory and analytical practice. Finally, a series of valid andmethodologically lawful combinations is suggested to analyze them through a common perspective.The function of those combinations is assessed and verified in the second part (“Implementations in thepostwar surrealistic poetry and painting”). More specifically, the uniformly applied methodology tool that was set up, is based on thetheoretical point of view that painting consists of a particular form of language and as poetry does, it isan object under semiotical analysis. Based on this principle, the artistic phenomena are treated thesame as the literally ones, thus, as texts. Taking into consideration the surrealistic character of theobject under study, Greimas’ paradigmatic analysis is prejudged as the most indicative method. This research has designated the circulation of the recurring topics and ideas between those twoarts; furthermore it has depicted the common principles upon which the poetic or figurative surrealisticimages are structured, as well as the common codes activated both in those two languages. Finally, bystudying the various intertextual correlations between the postwar surrealistic poetry and painting, the“discourse” among the creators and the two arts is verified in multiple ways.

Eρευνητικό ζητούµενο της διατριβής είναι να µελετηθούν οι εκφράσεις της σχέσης της ποίησηςτων Ελλήνων µεταπολεµικών υπερρεαλιστών µε τη ζωγραφική, στα πλαίσια της επικοινωνίας των δύοτεχνών· επικοινωνία που αποχτά ουσιαστικό περιεχόµενο µε τη διάδοση του υπερρεαλισµού. Τελικόςστόχος της εργασίας είναι η ανάδειξη της διαλεκτικής που αναπτύχθηκε ανάµεσα στις δύο τέχνες,καθώς και των κοινών ερµηνευτικών κωδίκων που προέκυψαν απ’ αυτήν, προκειµένου νααξιοποιηθούν στην ανάλυση της υπό µελέτη ποιητικής παραγωγής. Ο εικονιστικός χαρακτήρας της γραφής, ως κοινό γνώρισµα σε ορισµένους υπερρεαλιστέςποιητές της µεταπολεµικής περιόδου, έδωσε το έναυσµα να εξετασθεί σε βάθος η σχέση ποίησης καιζωγραφικής στο σύνολο των Ελλήνων µεταπολεµικών ποιητών που συνδέθηκαν µε τονυπερρεαλισµό (Μίλτο Σαχτούρη, Έκτορα Κακναβάτο, ∆ηµήτρη Παπαδίτσα, Νάνο Βαλαωρίτη, ΕλένηΒακαλό, Επαµεινώνδα Γονατά, Μάτση Χατζηλαζάρου, Γιώργο Λίκο κ.ά.). Η έρευνα αυτού τουφαινοµένου επαλήθευσε την υπόθεση εργασίας ότι υπάρχει καταρχήν µια συγγένεια ανάµεσα στην ποιητική των υπερρεαλιστών του µεταπολέµου και στους ζωγραφικούς τρόπους έκφρασης καιανέδειξε τις επιµέρους εκδηλώσεις της συγγένειας αυτής. Με αφετηρία το χαρακτηριστικό της συναίρεσης των δύο τεχνών, προσδιορίζονται επίσης τατυπολογικά γνωρίσµατα του εικονοπλαστικού συστήµατος της µεταπολεµικής υπερρεαλιστικήςποίησης µε µια παράλληλη θεώρηση της υπερρεαλιστικής, ή µοντερνιστικής ευρύτερα, ζωγραφικής.Για να µελετηθούν τα δύο αυτά πεδία µε τρόπο έγκυρο και συστηµατικό, ήταν αναγκαίο νασυγκροτηθεί ένα κοινό µοντέλο από θεωρητικά και µεθοδολογικά εργαλεία συµβατά µεταξύ τους. Τοεπιστηµολογικό πρόβληµα, που έγκειται ακριβώς στη συνεξέταση ποίησης και ζωγραφικής ωςοµοειδών τεχνών, εκτίθεται στο Πρώτο µέρος της διατριβής (“Εικονοπλαστικό σύστηµα στην ποίησηκαι τη ζωγραφική. Θεωρία”). Εκεί εξετάζονται πρώτα οι κυριότερες σχολές και τάσεις στη σηµειωτικήτης ποίησης και στη σηµειωτική των τεχνών. Ύστερα παρουσιάζονται όλες οι θεωρητικές καιµεθοδολογικές προτάσεις που υποστηρίζουν τη δυνατότητα εξέτασης της ποίησης και της ζωγραφικής µε βάση µια ενιαία αισθητική θεωρία και αναλυτική πρακτική. Τέλος, προτείνεται µια σειρά έγκυρων και µεθοδολογικά θεµιτών συνδυασµών για την ανάλυση και ερµηνεία τους σε µια ενιαία προοπτική. Η λειτουργικότητα αυτών των συνδυασµών δοκιµάζεται και επαληθεύεται στο ∆εύτερο µέρος τηςδιατριβής (“Εφαρµογές στη µεταπολεµική υπερρεαλιστική ποίηση και τη ζωγραφική”). Ειδικότερα, το ενιαίο µεθοδολογικό εργαλείο που συγκροτήθηκε βασίζεται στη θεωρητική θέσηότι η ζωγραφική συνιστά µια ιδιαίτερη µορφή γλώσσας και αποτελεί, όπως και η ποίηση, αντικείµενοσηµειωτικής εξέτασης. Mε βάση αυτή την αρχή τα καλλιτεχνικά φαινόµενα αντιµετωπίζονται, όπως τα λογοτεχνικά, νοούµενα ως κείµενα. Με γνώµονα τον υπερρεαλιστικό χαρακτήρα του αντικειµένουανάλυσης, προκρίνεται ως κατάλληλη µέθοδος η κατά Greimas παραδειγµατική ανάλυση. Η έρευνα ανέδειξε την ελεύθερη κυκλοφορία των ίδιων θεµάτων και ιδεών ανάµεσα στις δύοτέχνες· ακόµη, κοινούς άξονες πάνω στους οποίους οργανώνεται η ποιητική ή ζωγραφικήυπερρεαλιστική εικόνα, όπως και κοινούς κώδικες που ενεργοποιούνται στις δύο γλώσσες, τηνποιητική και την εικαστική. Τέλος, µέσα από την εξέταση των ποικίλων διακειµενικών σχέσεων τηςµεταπολεµικής υπερρεαλιστικής ποίησης µε τη ζωγραφική επαληθεύεται πολλαπλά η “συνοµιλία” τωνδηµιουργών και των δύο τεχνών.