Τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών σχέσεων που διαμορφώνονται ανάμεσα στους μαθητές με ήπια νοητική ανεπάρκεια και στους συνομηλίκους τους στο δημοτικό σχολείο

Abstract

In Greece the policy of inclusion for students with disabilities into general education classes focuses mainly on the degree of participation in a common curriculum, while it undermines the importance of peer relations and acceptance by peer groups. Peer culture plays a particularly regulatory and significant role in the development of the individual’s personality and of their social status. According to the symbolic interaction perspective, through peer groups the child attempts to limit adult authority, to take up responsibility for themselves and their lives and to prepare their entrance to the world of adults. Despite the limited research data in Greece, inclusion in and acceptance of students with mild intellectual disabilities (MID) by peer groups seem to be issues of particular importance, which the present dissertation actually attempts to investigate. The research hypothesis assumed that MID students would be viewed as lower in social standing among their peers, resulting in their being rejected, marginalized or ignored. A second research hypothesis investigated whether the social standing of disabled students differed when they functioned inside or outside the framework of the class procedure, i.e. when they functioned in the presence or absence of the educator. The research hypothesis was investigated with 113 MID students. Two tools were used for this purpose: Coie’s sociometric popularity measurement (1982) and a rating scale measuring interaction and communication performance of MID students, constructed for the needs of the present research study and answered for each individual student by both the teachers and the external observer. The administered sociometric questionnaire was conducted in 63 classrooms of 1393 students from grade 2 to 6 from 21 elementary schools. Data analysis showed the low social standing of MID students inside and outside the class procedure (80,4% and 65,4% rejection respectively), a finding that verified the research hypothesis. Moreover, data analysis of the rating scale answered by teachers and the external observer came to similar results. As for the research question, both the sociometric questionnaire and the factorial analysis of the rating scale showed significant difference in the social status of disabled students inside and outside the classroom, the former being less positive. Rejection of MID students seems to start as early as the first school grades; another important finding was that MID students’ social status was not affected by their placement status in an inclusive setting or not. As peers put it, rejection of MID students was due to their inability to cooperate, participate and respond to the learning process or during play time, to disruptive behavior, to socially unacceptable behavior, lack of reciprocity, different interests and to the overall rejection of MID students as human entities.

Η εκπαιδευτική πολιτική της ένταξης των μαθητών με αναπηρίες στα σχολεία γενικής αγωγής στη χώρα μας, εστιάζει κυρίως στη συμμετοχή αυτών των μαθητών στο κοινό αναλυτικό πρόγραμμα, ενώ υποβαθμίζει τη σημασία των σχέσεων και της αποδοχής τους στην ομάδα των συνομηλίκων. Η κουλτούρα των συνομηλίκων παίζει ρυθμιστικό και ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη και στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και της κοινωνικής υπόστασης του ανθρώπου. Σύμφωνα με την προσέγγιση της συμβολικής αλληλεπίδρασης, μέσα από τις ομάδες των συνομηλίκων το παιδί επιχειρεί συλλογικά να οριοθετήσει την εξουσία των ενηλίκων, να αναλάβει την ευθύνη του εαυτού και της ζωής του και να προετοιμάσει την είσοδό του στο κόσμο των ενηλίκων. Παρόλο που τα σχετικά ερευνητικά δεδομένα στη χώρα μας είναι περιορισμένα, η ένταξη και αποδοχή στην ομάδα των συνομηλίκων για τους μαθητές με ήπια νοητική ανεπάρκεια (Η.Ν.Α.) φαίνεται να συνιστά ένα ιδιαίτερα σημαντικό πρόβλημα, το οποίο αποτέλεσε αντικείμενο έρευνας στην παρούσα διατριβή. Σύμφωνα με την ερευνητική υπόθεση της παρούσας έρευνας, η κοινωνική θέση των μαθητών με Η.Ν.Α. στην ομάδα των συμμαθητών τους αναμενόταν να είναι δυσμενής, με κύρια χαρακτηριστικά την απόρριψη, την περιθωριοποίηση και τη μη αποδοχή. Επιπλέον, διατυπώθηκε ως ερευνητικό ερώτημα, αν υπάρχει διαφορά στην κοινωνική θέση των μαθητών αυτών στο εντός και στο εκτός μαθησιακής διαδικασίας σχολικό πλαίσιο, όταν δηλαδή οι μαθητές λειτουργούν με ή χωρίς την παρουσία του ενήλικα εκπαιδευτικού. Στην έρευνα αυτή το δείγμα αποτέλεσαν 113 μαθητές με Η.Ν.Α. Εργαλεία της έρευνας ήταν το κοινωνιομετρικό ερώτημα (μοντέλο του Coie, 1982) και η κλίμακα αξιολόγησης της αλληλεπίδρασης και της επικοινωνίας των μαθητών με ΗΝΑ, η οποία κατασκευάστηκε για τις ανάγκες αυτής της έρευνας και απαντήθηκε για κάθε μαθητή του δείγματος από τον δάσκαλό του και τον ερευνητή παρατηρητή. Το κοινωνιομετρικό ερώτημα χορηγήθηκε στις τάξεις των μαθητών του δείγματος (63 τμήματα, με σύνολο 1393 μαθητών από τη Β΄ έως τη Στ΄ τάξη, 21 δημοτικών σχολείων). Η επεξεργασία των δεδομένων ανέδειξε τη δυσμενή κοινωνική θέση των μαθητών με Η.Ν.Α. στο εντός και στο εκτός μαθησιακής διαδικασίας πλαίσιο (80,4% και 65,4% απόρριψη αντίστοιχα), εύρημα που επιβεβαίωσε την ερευνητική υπόθεση. Παρόμοια ήταν τα ευρήματα από την επεξεργασία των δεδομένων της κλίμακας που συμπλήρωσαν οι δάσκαλοι και ο παρατηρητής. Σχετικά με το ερευνητικό ερώτημα, τόσο από το κοινωνιομετρικό ερώτημα όσο και από την παραγοντική ανάλυση της κλίμακας, προέκυψε ότι τα δύο σχολικά πλαίσια (εντός και εκτός της μαθησιακής διαδικασίας) διαφοροποιούνται με δυσμενέστερο το εντός μαθησιακής διαδικασίας πλαίσιο. Οι συνθήκες της απόρριψης για τους μαθητές με Η.Ν.Α. φαίνεται να διαμορφώνονται ήδη από τις μικρές τάξεις στο δημοτικό σχολείο, ενώ σημαντικό ήταν το εύρημα ότι η κοινωνική θέση δεν επηρεαζόταν από τη φοίτηση ή μη των μαθητών του δείγματος σε Τμήματα Ένταξης. Οι αιτίες απόρριψης -όπως διατυπώθηκαν από τους ίδιους τους συμμαθητές- βασίστηκαν σε κριτήρια ανάλογα με αυτά που ισχύουν και για όλους τους μαθητές και ως τέτοια αναφέρθηκαν η αδυναμία συνεργασίας, συμμετοχής και ανταπόκρισης στις απαιτήσεις των μαθημάτων και των παιχνιδιών, η ενόχληση στο μάθημα, η κοινωνικά μη αποδεκτή συμπεριφορά, η έλλειψη αμοιβαιότητας, τα διαφορετικά ενδιαφέροντα και η συνολική απόρριψη των μαθητών με ΗΝΑ ως ανθρώπων.