Η μουσική δωματίου του Γιάννη Α. Παπαϊωάννου ως το 1965 με έμφαση στα έργα σε τονικό ιδίωμα: ιστορική - αναλυτική μελέτη και κριτική έκδοση

Abstract

This dissertation discusses Yannis A. Papaioannou’s 16 chamber music works using tonal harmonic idiom (1936-1962). This analysis is conducted in conjunction with a biographic survey and with comparisons with the rest of his work and the Greek and international contemporary historical frame.One can detect some main stable stylistic features throughout the composer’s output: firstly, the foundation upon a classical style of motivic and thematic economy and organization of form, which commences with romantic classicism and evolves into various neoclassical idioms; also a programmatic element, which becomes particularly apparent through use of thematic transformation, suggestive titles, quotations and textural interruptions, which have narratological consequences and may acquire ideological character. One finds that a strict categorization of his output in stylistic periods is not possible, since different main axes of style and aesthetics can be detected, which have not been followed only consecutively, but have coexisted, too (f.ex.classicism and impressionism or twelve-tone system and tonal idiom). The phase of turn to the Greek National School is not the only one during which Papaioannou is preoccupied with the issue of conjunction of the western and eastern traditions.In the 30’s Papaioannou deviated from the currently dominating ideology of the Greek National School, as he was influenced by impressionism and nationally orientated exoticism In his works from the 40’s he appears to conform more with the views of the National School as the use of folk or folk-like material or material from the byzantine tradition is concerned, but he does not reproduce some ideas expressed by contemporary composers, representatives of the School (Lambelet, Kalomoiris, Petridis). After the War, in some chamber music works and in some other ones as well (i.e..orchestral suites), a kind of archetypal visit to an idealistically conceived archaic past, freely evoking Greekness, can be discerned, in accordance with similar quests by other Greek avant-garde composers (Sicilianos, Dragatakis, Xenakis). No critical reception for most of these works exists, as they have been rarely or never performed. The critical edition of the unpublished works, revealed in some cases Papaioannou’s particular sensibility for showing textual modifications, through the parametres of dynamics, color and balance among the instruments, which have been subjects of experimentation, while he sometimes revised his views and has not always been completely accurate in keeping homogeneity during the process of making a final draft. Accordingly, the editor had to undertake some decisions which are clearly stated on the scores and are being justified in the critical notes.

Στην παρούσα διατριβή διερευνώνται τα 16 έργα μουσικής δωματίου σε τονικό ιδίωμα του Γιάννη Α. Παπαϊωάννου, που γράφτηκαν από το 1936 ως το 1962, σε συνάρτηση με στοιχεία του βίου και της καλλιτεχνικής του προσωπικότητας, όπως και με αναφορές και συγκρίσεις με το υπόλοιπο έργο του και με το ιστορικό πλαίσιο δημιουργίας του, ελληνικό και ξένο.Διακρίνεται ότι υπάρχουν ορισμένες σταθερές ύφους, που διατρέχουν τη δημιουργία του συνθέτη, όπως, καταρχάς, η στήριξη στο κλασικό ύφος μοτιβικής και θεματικής οικονομίας και οργάνωσης μορφών, που ξεκινά από το ρομαντικό κλασικισμό και εξελίσσεται σε διαφόρων ειδών νεοκλασικά ιδιώματα, καθώς και το στοιχείο της προγραμματικότητας, που διαφαίνεται ιδιαίτερα μέσω της στοχευμένης χρήσης θεματικών μεταμορφώσεων, υποβλητικών τίτλων, παραθεμάτων και ασυνεχειών υφής, οι οποίες έχουν συνέπειες στα έργα ως «αφηγήσεις» και μπορεί να προσλαμβάνουν ιδεολογικό χαρακτήρα. Διαπιστώνεται ότι δεν είναι εφικτός ο αυστηρός διαχωρισμός σε υφολογικές περιόδους, καθώς οι κύριοι άξονες τεχνοτροπίας και αισθητικής ήταν ποικίλοι και δεν υπηρετήθηκαν μόνο διαδοχικά, αλλά συνυπήρξαν και ταυτόχρονα (π.χ. κλασικισμός και ιμπρεσιονισμός ή δωδεκαφθογγικό και τονικό ιδίωμα). Η περίοδος στροφής προς την Εθνική Σχολή δεν είναι η μοναδική κατά την οποία απασχολεί τον συνθέτη το ζήτημα της σύζευξης της δυτικής με την ανατολική παράδοση. Ο Παπαϊωάννου αρχικά αποκλίνει από την κρατούσα αντίληψη της Εθνικής Σχολής στη δεκαετία του ’30 και διαφοροποιείται υφολογικά και ιδεολογικά, παρουσιάζοντας σαφή επιρροή από τον ιμπρεσιονισμό και τον εθνικά χρωματισμένο εξωτισμό. Στα έργα της δεκαετίας του ’40 συμπλέει περισσότερο με το κυρίαρχο κλίμα της Εθνικής Σχολής ως προς τη χρήση υλικού βυζαντινής ή δημοτικής μουσικής ή και δημοτικοφανούς, αποφεύγοντας ωστόσο την αναπαραγωγή ορισμένων ιδεολογικών θέσεων άλλων συγχρόνων συνθετών και εκπροσώπων της (Λαμπελέτ, Καλομοίρης, Πετρίδης). Μεταπολεμικά, σε έργα μουσικής δωματίου, αλλά και ευρύτερα στην εργογραφία του συνθέτη (π.χ. σε οχρηστρικές σουίτες), παρατηρείται αρχετυπική αναδρομή σε ένα ιδεαλιστικής θεώρησης αρχαϊκό παρελθόν με ελεύθερους συνειρμούς ελληνικότητας, που συνάδουν με αντίστοιχες μεταπολεμικές αναζητήσεις άλλων Ελλήνων συνθετών της πρωτοπορίας (Σισιλιάνος, Δραγατάκης, Ξενάκης).Από τη διερεύνηση των ερμηνευτικών παρουσιάσεων και της κριτικής υποδοχής, διαπιστώθηκε ότι για τα έργα αυτά υπάρχει σημαντικό κενό πρόσληψης, καθώς τα περισσότερα έχουν εκτελεστεί σπάνια ή και καθόλου.Η κριτική έκδοση των ανέκδοτων από αυτά, αποκάλυψε σε ορισμένες περιπτώσεις την ιδιαίτερη ευαισθησία του συνθέτη για την ανάδειξη των μεταβολών της υφής, μέσω των παραμέτρων της δυναμικής, του ηχοχρώματος και της ισορροπίας μεταξύ των οργάνων, ζητήματα με τα οποία πειραματιζόταν και στα οποία αναθεωρούσε την άποψή του σε διαφορετικές εκδοχές των χειρογράφων, ενώ παράλληλα φαίνεται ότι δεν ήταν απόλυτα συνεπής ως προς την τήρηση ομοιογένειας στις ενδείξεις κατά τη διαδικασία της καθαρογράφησης. Κατά συνέπεια, η εκδότρια υποχρεώθηκε σε αποφάσεις που αποτυπώνονται διακριτά στην παρτιτούρα και αιτιολογούνται στο κριτικό υπόμνημα.