Η θεολογία του Πλήθωνος: σχέση και διάσταση με τη σκέψη και το έργο των πατέρων της ανατολικής εκκλησίας

Abstract

SUBJECT: The Theology of Pletho. The Relationship and dimension with the mindset and the work of the fathers of the Eastern Church.The hereforth study deals with the relationship of the theology of Pletho with the Christian patristic theology. It illuminates the theology of Pletho as it is constructed, expressed and operates; and then through this comparison, along with the perceptions of the fathers of the Eastern Church, highlights the potential similarities as much as the founded differences.Pletho constructed a theological and simultaneously ontological system with the aim to found the metaphysical aspect of the political and social system. In this frame, he attempted to pose the founding principles stem from and are based on his own perception of Godly. The Greek philosophy trusts the human mind while Christianity obeys the unexplored will of an inaccessible epistemological God.The theology of Pletho, platonic and neoplatonic inspiration with stoical elements but also with influences from the Zoroastrianism appears clothed in an ancient cosmogony so as for monotheism and polytheism meet under an issue of hierarchical culmination of beings. The universe comprises an indirect creation of the numinous Zeus, who is the primary reason and direct creation of Poseidon – MIND (NOU). In the Christian-father theology, God is also numinous as the world is not nature but creation, more simply direct and ex nihilo creation of the construction of the unconstructed God. Man, naturally composed, according to Pletho comprises a link, border and bridge of the conceivable and appreciable world, the immortal and the mortal part of nature. Man so becomes a border of a link with the Godly. The perception of Gemistos of man as a border includes eternity of the soul towards both directions of the past and of the future. Christianity also considers man a border, but accepts eternity of the soul only in one direction that of the future.Destiny leads Pletho to a perception about the meaning of freedom as compatible in terms of needs. Calculus is its weapon and not fatalism and the abandonment of man to divine welfare. Divine welfare exists for Pletho but it is not divine grace. The latter is a basic characteristic of a Christian God, who intervenes and inhibits the laws, so nothing is captive of the principle and its laws.Both theological systems exclude the divine origin of evil and declare that the gods do not tolerate this. For Pletho the root of evil is the need which desperately militates NOU(MIND) while for the Christian theology, evil exists in absence of the will of God. Pletho far from the Christian-father tradition, leads with his theories to the complete negation of the Christian doctrine and spirit, the theology of the deep Greek philosophical policy as so ethics signal a different kind of organization of society and gives meaning to life.

Η παρούσα μελέτη πραγματεύεται τη σχέση της θεολογίας του Πλήθωνος με τη χριστιανική πατερική θεολογία. Φωτίζει την πληθωνική θεολογία όπως αυτή δομείται, εκφράζεται και λειτουργεί, κι ύστερα μέσα από τη σύγκρισή της με τις αντιλήψεις των Πατέρων της Ανατολικής Εκκλησίας, αναδεικνύει τόσο τις ενδεχόμενες ομοιότητες όσο και τις θεμελιώδεις διαφορές. Ο Πλήθων κατασκεύασε ένα θεολογικό και ταυτόχρονα οντολογικό σύστημα με σκοπό τη μεταφυσική θεμελίωση του πολιτικού και κοινωνικού συστήματος. Σε αυτό το πλαίσιο, επεχείρησε να θέσει τις ιδρυτικές αρχές μιας νέας πολιτείας. Οι αρχές αυτές πηγάζουν και βασίζονται στη δική του αντίληψη περί του θείου. Η ελληνική φιλοσοφία εμπιστεύεται τον ανθρώπινο νου ενώ ο χριστιανισμός την υπακοή στην ανεξερεύνητη βούληση του απρόσιτου γνωσιολογικά Θεού. Η θεολογία του Πλήθωνος, πλατωνικής και νεοπλατωνικής έμπνευσης, με στοιχεία στωικά αλλά και επιρροές από τον ζωροαστρισμό, εμφανίζεται με το ένδυμα μιας αρχαίας κοσμογονίας κι έτσι μονοθεϊσμός και πολυθεϊσμός συναντώνται κάτω από μια θεώρηση ιεραρχικής κλιμάκωσης των όντων. Το σύμπαν αποτελεί έμμεσο δημιούργημα του υπερκόσμιου Δία, ο οποίος είναι η πρωταρχική αιτία και δημιουργεί εμμέσως δια του Ποσειδώνα –Νου. Στη χριστιανική-πατερική θεολογία ο Θεός είναι επίσης υπερκόσμιος, όμως ο κόσμος δεν είναι φύσις αλλά κτίσις, δηλαδή άμεση και ex nihilo δημιουργία του κτιστού από τον άκτιστο Θεό. Ο άνθρωπος, «φύσις σύνθετος» κατά τον Πλήθωνα, αποτελεί σύνδεσμο, μεθόριον και γέφυρα του νοητού και του αισθητού κόσμου, του αθάνατου δηλαδή και του θνητού μέρους της φύσης. Γίνεται έτσι ο άνθρωπος ως μεθόριον, μια σύνδεση με το «θείο». Η αντίληψη του Γεμιστού για τον άνθρωπο ως μεθόριον, περιλαμβάνει αιωνιότητα της ψυχής και προς τις δύο κατευθύνσεις, του παρελθόντος και του μέλλοντος. Αλλά και ο χριστιανισμός θεωρεί τον άνθρωπο μεθόριον, όμως δέχεται την αιωνιότητα της ψυχής, μόνο σε μια κατεύθυνση, αυτή του μέλλοντος. Η ειμαρμένη, οδηγεί τον Πλήθωνα σε μια αντίληψη για την έννοια της ελευθερίας ως συμβατής με την έννοια της ανάγκης. Όπλο της είναι ο λογισμός, κι όχι η μοιρολατρία και η εγκατάλειψη του ανθρώπου στη θεία πρόνοια. Η θεία πρόνοια στον Πλήθωνα υπάρχει αλλά δεν είναι θεία χάρη. Η τελευταία είναι βασικό χαρακτηριστικό του χριστιανικού θεού, που επεμβαίνει και αναστέλλει τους νόμους, κι έτσι τίποτα δεν είναι δέσμιο της αρχής και των νόμων του.Και τα δύο θεολογικά συστήματα αποκλείουν τη θεϊκή προέλευση του κακού και διακηρύττουν ότι οι θεοί δεν ενέχονται γι’αυτό. Για τον Πλήθωνα, πηγή του κακού είναι η ανάγκη που αντιμάχεται απελπιστικά τον Νου, ενώ για τη χριστιανική θεολογία, το κακό υφίσταται ως απουσία του θελήματος του Θεού.Ο Πλήθων, μακριά από τη χριστιανική πατερική παράδοση, οδηγεί με τις θεωρήσεις του στην πλήρη άρνηση του χριστιανικού δόγματος και πνεύματος, η δε θεολογία του, βαθειά ελληνική, φιλοσοφική, πολιτική γιαυτό και ηθική, σηματοδοτεί έναν διαφορετικό τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας και νοηματοδότησης της ζωής.