Η φωτογραφία στην Ελλάδα 1970-2000: η εξέλιξη του θεωρητικού λόγου και των θεσμών

Abstract

This thesis attempts to examine the theoretical and institutional discourses on photography that were developed in Greece over three decades, from 1970 to 2000. The introduction seeks to briefly analyze theories of photography, to focus on the theoretical framework that is used and to make an overview of Greek literature on photography. The first chapter deals with the theoretical discourse of the Hellenic Photographic Society (E.F.E.), the single photographic organization that until the 1970s presented a continuous activity. The theoretical discourse of the E.F.E. is analyzed within the broader context of the amateur “camera club”, which promotes the idyllic and apolitical photographic subjects, but also the discourse of “Greekness”, which constituted the dominant ideological scheme of Greek art for many decades during the 20th century. The second chapter focuses on the change of the theoretical paradigm that occurred in the mid-1970s, with the emergence of a new generation of photographers and theorists in Greece. Influenced by postmodernist theories of the photographic medium, Nikos Panagiotopoulos, Demosthenes Agrafiotis and Costis Antoniadis denounce the realistic perception of photography as a “mirror of reality”, argue for the specificity of the photographic medium and for an interdisciplinary approach to photography, recognizing its complex nature. Furthermore, these three theorists express their views on identity issues, which could be summarized in two aspects, the Greek petit-bourgeois reality and the European dimension. The third chapter discusses the institutional discourse developed in the 1980s and 1990s, by institutions such as the International Month of Photography in Athens, and the Photographic Synkyria in Thessaloniki. In these two events photography trends are detected, the "photography of the photographers” and “the photography of the artists”. The apparent eclectic nature of this production is though overlooked, within creating a "national" Greek photographic school. Individual ideological schemes such as youth, technology and world peace interweave to strengthen the institutional discourse on culture. Greek photography is “constructed” as a school, so as to function as a metaphor for progress and keeping pace with the West. The fourth chapter examines the cultural policy for photography, as this was announced in the mid-1990s. Although this "national policy" was not implemented in full, new institutions were created, among which Thessaloniki’s Museum of Photography (1997). In the institutional discourse of the 1990s, photography emerges as a purely artistic medium, fact that is consistent with the kind of photography that is developed at the same time. To promote contemporary Greek photography inside Greece and abroad, exhibitions curated by John Stathatos and Vangelis Ioakeimidis were organized. In the 1990s “New Greek Photography” was invented as a genre and got institutionalized. Having state support, it sought to develop an "economy of photography" and got legitimized retrospectively as a national school.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή επιχειρεί να εξετάσει τον θεωρητικό και θεσμικό λόγο που αναπτύχθηκε στην Ελλάδα μέσα σε τρεις δεκαετίες, από το 1970 έως το 2000. Η εισαγωγή περιλαμβάνει μία αναδρομή στις φωτογραφικές θεωρίες, ανάλυση του θεωρητικού πλαισίου που θα χρησιμοποιηθεί καθώς και επισκόπηση της ελληνικής βιβλιογραφίας για τη φωτογραφία. Στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζεται ο θεωρητικός λόγος της Ελληνικής Φωτογραφικής Εταιρείας (ΕΦΕ), του μόνου μέχρι τη δεκαετία του 1970 επίσημου φωτογραφικού φορέα με συνεχή δράση. Ο θεωρητικός λόγος της ΕΦΕ αναλύεται μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της ερασιτεχνικής «φωτογραφικής λέσχης», που ενισχύει τα ειδυλλιακά και απολιτικά θέματα, αλλά και την «ελληνικότητα», κυρίαρχο ιδεολόγημα της ελληνικής τέχνης για πολλές δεκαετίες του 20ου αιώνα. Το δεύτερο κεφάλαιο επικεντρώνει στην αλλαγή του θεωρητικού παραδείγματος που συντελείται στα μέσα της δεκαετίας του 1970, με την εμφάνιση μιας νέας γενιάς φωτογράφων και θεωρητικών στην Ελλάδα. Με επιρροές από τις μετανεωτερικές θεωρήσεις του φωτογραφικού μέσου, θεωρητικοί όπως ο Νίκος Παναγιωτόπουλος, ο Δημοσθένης Αγραφιώτης και ο Κωστής Αντωνιάδης εναντιώνονται στη ρεαλιστική αντίληψη της φωτογραφίας ως «καθρέφτη της πραγματικότητας», πιστεύουν στην ιδιοτυπία του φωτογραφικού μέσου και τάσσονται, εμφανώς, υπέρ μιας διεπιστημονικής προσέγγισης της φωτογραφίας, αναγνωρίζοντας τη σύνθετη φύση της. Παράλληλα, οι τρεις αυτοί θεωρητικοί του φωτογραφικού μέσου διατυπώνουν θεωρήσεις για θέματα ταυτότητας, όπου συνοπτικά αναδεικνύονται δύο άξονες, η νεοελληνική μικροαστική πραγματικότητα και η ευρωπαϊκή διάσταση. Το τρίτο κεφάλαιο πραγματεύεται τον λόγο που αναπτύσσεται στους φωτογραφικούς θεσμούς στις δεκαετίες 1980 και 1990, όπως ο Διεθνής Μήνας Φωτογραφίας στην Αθήνα, καθώς η Φωτογραφική Συγκυρία στη Θεσσαλονίκη. Στις διοργανώσεις αυτές δύο τάσεις της φωτογραφίας ανιχνεύονται, δηλαδή η «φωτογραφία των φωτογράφων» και η «φωτογραφία των εικαστικών». Ο εμφανής εκλεκτικιστικός χαρακτήρας της παραγωγής όμως παραβλέπεται, στο πλαίσιο δημιουργίας μιας «εθνικής» ελληνικής φωτογραφικής σχολής. Επιμέρους ιδεολογήματα όπως η νεότητα, η τεχνολογία και η παγκόσμια ειρήνη αλληλοδιαπλέκονται για να ισχυροποιήσουν τον θεσμικό λόγο για τον πολιτισμό. Η ελληνική φωτογραφία «κατασκευάζεται» ως σχολή για να λειτουργήσει ως μεταφορά της προόδου και της συμπόρευσης με τη Δύση. Το τέταρτο κεφάλαιο εξετάζει την πολιτιστική πολιτική για τη φωτογραφία, όπως αυτή τουλάχιστον εξαγγέλλεται στα μέσα της δεκαετίας του 1990. Παρότι η «εθνική πολιτική» δεν υλοποιείται στο σύνολό της, νέοι θεσμοί δημιουργούνται με κυριότερο το Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης (1997). Στον θεσμικό λόγο της δεκαετίας του 1990, η φωτογραφία αναδεικνύεται ως αμιγώς εικαστικό είδος, γεγονός που συνάδει άλλωστε και με το είδος φωτογραφίας που καλλιεργείται την ίδια εποχή. Στο πλαίσιο συστηματικότερης προσπάθειας προώθησης της σύγχρονης ελληνικής φωτογραφίας εντός και εκτός των συνόρων, διοργανώνονται εκθέσεις όπως αυτές του Γιάννη Σταθάτου και του Βαγγέλη Ιωακειμίδη. Μέσα στη δεκαετία αυτή, η ‘Νέα Ελληνική Φωτογραφία’, εφευρίσκεται ως είδος και θεσμοθετείται. Με κρατική υποστήριξη αναζητά να αναπτύξει μια «οικονομία της φωτογραφίας» και νομιμοποιείται εκ των υστέρων ως εθνική σχολή.