Η χρήση και εικονογράφηση του μεσοβυζαντινού νάρθηκα: ερμηνευτική προσέγγιση με βάση τις γραπτές πηγές

Abstract

This dissertation presents the functions of monastic and no monastic middle byzantine narthex based on the written sources and the excavational findings of the narthex. At the same time it examines the connection between the iconographic decoration of the middle byzantine narthex and the rites celebrated in the narthex. It is based on a thorough study of the liturgical books and saints vitae from the middle byzantine period, which define the functions of the middle byzantine narthex, and on the relation between these functions and the iconographic decoration of sixty seven narthexes of the middle byzantine period. It concludes that the iconographic decoration of the middle byzantine monastic and no monastic narthex is influenced heavily by the rites celebrated in the narthex. This influence is heavier on the iconographic decoration of monastic narthex, because the rites of monastic habit justify within the monastic narthex the presence of monks and nuns, presence which is liturgically unjustified in the no monastic narthex. The most of the iconographic subjects decorating the monastic and no monastic narthex are connected with more than one rites celebrated in the narthex, which provides them with many interpretations. The same is true for the most of the isolated figures. The rite of typica, the diaklysmos and the rites of monastic habit correlate liturgically and iconographical the decoration of the narthex with the decoration of the middle byzantine bema. That is why many iconographical subjects decorating the east wall and the central vault of the narthex decorate the templon and the bema of the middle byzantine period.

Στόχος της παρούσας μελέτης είναι να εξετάσει τις χρήσεις του μεσοβυζαντινού μοναστικού και μη νάρθηκα, έτσι όπως αυτές προκύπτουν μέσα από τις γραπτές πηγές και τα ανασκαφικά ευρήματα του χώρου. Παράλληλα εξετάζει το βαθμό εξάρτησης της εικονογράφησης του μεσοβυζαντινού μοναστικού και μη νάρθηκα από τις ακολουθίες και τελετές που πραγματοποιούνται μέσα στο χώρο αυτό. Βασίζεται από τη μία πλευρά στη διεξοδική μελέτη των λειτουργικών κειμένων και των βίων αγίων της μεσοβυζαντινής περιόδου, που καθορίζουν τις χρήσεις του μεσοβυζαντινού νάρθηκα και από την άλλη στην εξέταση της σύνδεσης των χρήσεων αυτών με τα εικονογραφικά θέματα που διακοσμούν τους νάρθηκες εξήντα επτά ναών της μεσοβυζαντινής περιόδου. Συμπεραίνει πως η εικονογράφηση του μεσοβυζαντινού νάρθηκα μοναστικού και μη επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από τις ακολουθίες που τελούνται μέσα στο νάρθηκα. Μάλιστα για την εικονογράφηση του μοναστικού νάρθηκα η εξάρτηση αυτή είναι μεγαλύτερη, εφόσον οι ακολουθίες των μοναχικών σχημάτων δικαιολογούν την παρουσία μέσα στο μοναστικό νάρθηκα μοναχών, όπως και οσίων αλλά και οσιομαρτύρων γυναικών, παρουσία η οποία δεν δικαιολογείται λειτουργικά μέσα στο μη μοναστικό νάρθηκα. Τα περισσότερα από τα εικονογραφικά θέματα που κοσμούν μοναστικό και μη νάρθηκα συνδέονται με περισσότερες από μία ακολουθίες που τελούνται μέσα στο νάρθηκα, γεγονός που τους προσδίδει πολλαπλές αναγνώσεις και ερμηνείες. Το ίδιο ισχύει και για τις περισσότερες από τις αγίες μορφές. Η ακολουθία των τυπικών, ο διακλυσμός και οι ακολουθίες των μοναχικών σχημάτων συνδέουν στενά λειτουργικά και εικονογραφικά το χώρο του νάρθηκα με αυτόν του μεσοβυζαντινού Βήματος, και για το λόγο αυτό εικονογραφικά θέματα του ανατολικού τοίχου και της κεντρικής καμάρας του νάρθηκα επιλέγονται για τη διακόσμηση του μεσοβυζαντινού τέμπλου και του Βήματος.