Ελευθερία και αναγκαιότητα κατά τον Μάξιμο τον Ομολογητή: προς μία οντολογία του προσώπου

Abstract

The subject of this doctoral dissertation is the problem of human free will in relation to the presence of divine providence in human life as is formulated by Maximus the Confessor. In this discussion the metaphysical element was necessarily introduced, together with the general ontological premises pertaining to it and the particular cosmological premises following it. The main points we attempt to illuminate, as particular research topics, are concisely the following: (a) A human being has the presuppositions to bring to the fore his existence in qualitative terms under the perspective of the person, in a way analogous to the Persons of the triadic God, so as to realize life as love, i.e. freedom, and not as a natural necessity. (b) God freely creates the world and reduces being to freedom, thus imposing a new frame to the virtually rationalistic necessity which in certain cases appears in the ancient Greek thought of the classical period, even though it should not escape our notice that the Demiurge in the Platonic Timaeus enjoys freedom of personal choice to a greater degree. The Athenian philosopher discusses a deity who wills, deliberates and moves by means of application of aesthetic criteria, which are not subject to necessities. It should be noted that the Neoplatonist Proclus (412-485) insists further on these conditions. However, the Christian consideration of creation enhances to a maximum degree the presence of will and deliberation in the divine energy. The mystery of the incarnated economy and of the human form of the divine Word, which is of utmost importance, exactly declares the transformation of the effect in terms of its own cause. (c) The human being by nature - ontologically -possesses freedom of will, and thus by definition the right of personal freedom is reinforced and secured, independently of the way it will be comprehended and projected, (d) Human nature reaches its completion or the likeness to God by means of the freedom of person, since the latter itself used its free will for the realization of the Good. This is a clause which moves within the frame of an absolute symmetry, even though the first concept (Good) directly entails as well the presence of the second (Freedom) and vice versa. Finally, in order to show the wider relation between freedom and necessity, we attempted to identify its general formulations in certain cases in the field of Neoplatonism, as well, and particularly in Proclus, who systematically dealt with this topic in his commentaries on the Platonic dialogues Alcibiades I, mainly, Republic and Timaeus, where he develops a generalized anthropology. Throughout these references, either clearly or indirectly, we attempted to formulate evaluations as to the philosophical depth of the thought of Maximus, who mainly moves within the frame of theological research. In certain cases we also examined his relation with Aristotelian ethics, mainly concerning the concept of choice. Finally, our references to the Stoics were mainly based on the anthropological - moral categories of that which is in our power (ἐφ’ ἡμῖν) and that which is not (οὐκ ἐφ’ ἡμῖν).

Αντικείμενο της διδακτορικής αυτής διατριβής είναι το πρόβλημα περί της ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου, σε σχέση με την παρουσία της θείας προνοίας στη ζωή του όπως διατυπώνεται από τον Μάξιμο τον Ομολογητή (580-662), οπότε αναγκαίως εισήχθη στη συζήτηση και το μεταφυσικό στοιχείο με τις γενικές οντολογικές προκείμενες που το διέπουν και τις ειδικές κοσμολογικές που το ακολουθούν. Τα κύρια σημεία που επιχειρούμε να αναδείξουμε, ως ερευνητικά προς εξειδίκευση ζητήματα, με συνοπτικό τρόπο είναι τα εξής: α΄. Ο άνθρωπος έχει τις προϋποθέσεις να φέρει στο προσκήνιο με ποιοτικούς όρους την ύπαρξή του υπό την οπτική του προσώπου, κατ’ αναλογίαν με τα Πρόσωπα της τριαδικής θεότητας, να πραγματοποιήσει δηλαδή τη ζωή ως αγάπη, δηλαδή ως ελευθερία και όχι ως φυσική αναγκαιότητα. β΄. Ο Θεός ελεύθερα δημιουργεί τον κόσμο και ανάγει το είναι στην ελευθερία, θέτοντας νέα δεδομένα στην οιονεί λογοκεντρική αναγκαιότητα που κατά περιπτώσεις παρουσιάζεται στην αρχαία ελληνική διανόηση της κλασικής περιόδου, παρά το ότι δεν πρέπει να μάς διαφεύγει ότι ο Δημιουργός στον πλατωνικό Τίμαιον διέπεται από προκεχωρημένο βαθμό ελεύθερων προσωπικών επιλογών. Γίνεται λόγος από τον Αθηναίο φιλόσοφο για ένα θείο πρόσωπο που βούλεται, βουλεύεται και κινείται με αισθητικά κριτήρια, τα οποία δεν υποτάσσονται σε αναγκαιότητες. Σημειωτέον μάλιστα ότι και ο νεοπλατωνικός Πρόκλος (412 - 485) επιμένει έτι περαιτέρω στις εν λόγω καταστάσεις. Η χριστιανική θεώρηση όμως της δημιουργίας διευρύνει σε μέγιστο βαθμό το βουλητικό και το βουλευτικό περιεχόμενο της θείας ενέργειας. Το κεφαλαιώδες μάλιστα μυστήριο της ενσάρκου οικονομίας και ενανθρωπήσεως του θείου Λόγου, δηλώνει ακριβώς τη μεταμόρφωση του αιτιατού υπό τους όρους του αιτίου του. γ΄. Ο άνθρωπος διαθέτει φύσει – οντολογικά – ελευθερία βουλήσεως, και έτσι ενισχύεται εξ ορισμού το δικαίωμα της προσωπικής ελευθερίας του και διασφαλίζεται το αυτεξούσιό του, ανεξάρτητα από το πώς θα το κατανοήσει και θα το προβάλει. δ΄. Η ανθρώπινη φύση φθάνει στην πληρότητά της ή στο καθ’ ομοίωσιν, διά της ελευθερίας του προσώπου, εφ’ όσον το ίδιο χρησιμοποίησε το αυτεξούσιον του προς την πραγμάτωση του αγαθού. Πρόκειται για μία ρήτρα που κινείται στον άξονα μιας απόλυτης συμμετρίας, καθότι η μία έννοια (αγαθόν) θέτει δι’ αμέσου συνεπαγωγής και την παρουσία της δεύτερης (ελευθερία) ή και αντιστρόφως. Τέλος, προκειμένου να αναδείξουμε ευρύτερα την σχέση ελευθερίας –αναγκαιότητας, επιχειρήσαμε σε ορισμένες περιπτώσεις να την εντοπίσουμε, στις γενικές διατυπώσεις της, και στον χώρο του Νεοπλατωνισμού, και ιδιαίτερα στον Πρόκλο, ο οποίος έχει επεξεργασθεί συστηματικά το ζήτημα στα σχόλιά του στους Πλατωνικούς διαλόγους Αλκιβιάδης Α’, κυρίως, Πολιτεία και Τίμαιος, στα οποία μάλιστα αναπτύσσει μία γενικευμένη ανθρωπολογία. Μέσα από τις εν λόγω αναφορές, άλλοτε ρητά και άλλοτε υπόρρητα, επιχειρήσαμε να διατυπώσουμε εκτιμήσεις για το φιλοσοφικό βάθος του στοχασμού του Μαξίμου, ο οποίος κινείται κυρίως στον θεολογικό άξονα έρευνας. Σε ορισμένα, επίσης, σημεία εξετάσαμε και τις σχέσεις του με την ηθική του Αριστοτέλη, κυρίως ως προς την έννοια της προαίρεσης. Τέλος οι αναφορές μας στους Στωικούς κυρίως είχαν ως βάση τις ανθρωπολογικές –ηθικές κατηγορίες του «ἐφ’ ἡμῖν» και του «οὐκ ἐφ ἡμῖν».