Δημώδεις απόδοση της ιουδαϊκής αρχαιολογίας και του ιουδαϊκού πολέμου του Φλάβιου Ιώσηπου (1ος αι. μ.Χ.) στη δημώδη ελληνική από τον Μανουήλ Χαρτοφύλακα (16ος αι. μ.Χ.): έκδοση του κειμένου - φιλολογική και γλωσσική επιμέλεια

Abstract

The subject of the present dissertation is the philological - linguistic study and the edition of the enriched modern Greek version of the Jewish Antiquities and the Jewish War of Flavius Josephus, which was drafted by Manuel Chartophylax in the 16th century A.D. The research is consisted of three parts (volumes). The first part (Introduction) is divided into three sections. The life and works of Flavius Josephus, who is the author of the original work, are presented in the first section. Subsequently, I introduce the reader to Manuel’s life and personality, based upon the information provided by his own work. The two volumes of the Vatican manuscript (Barberinus graecus 228-229) in which Manuel’s modern Greek version is preserved as well as his written work’s dating are being also examined in this section. Last any associations with the other contemporary editions of the 16th century, used by the translator during the writing of his work, are being explored too. In the following chapter, the one dealing with the translation, the main features pointed out are the personal interventions of the creator, which are associated either with his ideological orientation or with the effect of his foreign language sources, or they constitute stylistic choices that highlight his literary speech and his narrative skill. Finally, the first section ends presenting in detail the additions with which Manuel is enriching the works he translates and proposing the genre classification. In the second section there is a detailed description of the text’s language, with a marking per phenomenon of its idiomatic characteristics, proved to be related mostly to the Cretan dialect. Specifically, phenomena related to the phonetics/phonology, the inflectional morphology of articles, nouns, adjectives and their degrees of comparison, pronouns, numerals and verb system, the productive morphology and compounding, and finally the syntax are being studied. Follows the examination of the vocabulary, in which a mix of scholar, idiomatic (often Cretan) and loan words (mainly of Latin and Italian/Venetian origin) is making a strong presence, and the presentation, using special software, of quantitative data which are consisting the stylometrical profile of the translator. The drawing conclusions concerning the language of the text constitute the last part of this section, demonstrating conclusively the Cretan idiomatic and vernacular character of Manuel’s work. The third section points out the principles on which the edition of the modern Greek text has been based, followed by an Appendix containing tables of the 100 most frequent functional and 300 most frequent content words of the text. Finally, the Jewish Antiquities version is edited in the second part, whereas the Jewish War version and the additional extracts from the Old Testament and from the Chronicle of Zonaras are edited in the third part; each of these parts are followed by an Appendix in which there is a correspondence between the sheet numbers of the issue and the page numbers of the manuscripts (and between the erroneus sheet numbers of Barb. gr. 228).

Αντικείμενο της παρούσας εργασίας αποτελεί η φιλολογική - γλωσσική μελέτη και η έκδοση της εμπλουτισμένης δημώδους ελληνικής απόδοσης της Ιουδαϊκής Αρχαιολογίας και του Ιουδαϊκού Πολέμου του Φλάβιου Ιώσηπου, που συντάχτηκε από τον Μανουήλ Χαρτοφύλακα τον 16ο αι. μ.Χ. Η εργασία αποτελείται από τρία μέρη (τόμους). Το πρώτο μέρος (Εισαγωγή) διαρθρώνεται σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα μετά από κριτική παρουσίαση του βίου και της εργογραφίας του Φλάβιου Ιώσηπου, συγγραφέα του πρωτότυπου έργου, παρουσιάζονται στοιχεία για τη ζωή και την προσωπικότητα του συντάκτη της δημώδους απόδοσης Μανουήλ Χαρτοφύλακα, όπως αυτά απορρέουν από πληροφορίες που παρέχει το ίδιο του το έργο, και εξετάζονται οι δύο χειρόγραφοι τόμοι του Βατικανού (Barberinus graecus 228-229) από τους οποίους παραδίδεται καθώς και η χρονολόγησή της. Στη συνέχεια διερευνώνται οι σχέσεις της με τις σύγχρονές της εκδόσεις του 16ου αιώνα, τις οποίες χρησιμοποίησε ο μεταφραστής κατά τη σύνταξη του έργου του. Ακολουθεί η πραγμάτευση του κεφαλαίου για τη μετάφραση όπου μεταξύ των βασικών χαρακτηριστικών της επισημαίνονται οι προσωπικές παρεμβάσεις του δημιουργού που σχετίζονται είτε με τον ιδεολογικό του προσανατολισμό είτε με την επίδραση των ξενόγλωσσων προτύπων του, ή συνιστούν υφολογικές επιλογές που αναδεικνύουν τη λογοτεχνικότητα του λόγου του και την αφηγηματική δεξιοτεχνία του, και το κεφάλαιο με ειδολογική κατάταξη και λεπτομερή παρουσίαση των προσθηκών με τις οποίες εμπλουτίζει ο Μανουήλ τα έργα που μεταφράζει. Στη δεύτερη ενότητα γίνεται αναλυτική περιγραφή της γλώσσας του κειμένου, με επισήμανση ανά φαινόμενο των ιδιωματικών χαρακτηριστικών της, που αφορούν ως επί το πλείστον στο κρητικό ιδίωμα. Συγκεκριμένα εξετάζονται φαινόμενα που αφορούν στη φωνητική/φωνολογία, στην κλιτική μορφολογία των άρθρων, των ουσιαστικών, των επιθέτων και των παραθετικών τους, των αντωνυμιών, των αριθμητικών και του ρηματικού συστήματος, στην παραγωγική μορφολογία και στη σύνθεση και τέλος στη σύνταξη. Ακολουθεί η εξέταση του λεξιλογίου, όπου κάνουν έντονη την παρουσία τους λόγιες, ιδιωματικές (συχνά κρητικές) και δάνειες (κυρίως λατινικές και ιταλικές/βενετικές) λέξεις, και η παρουσίαση, με χρήση ειδικού λογισμικού, ποσοτικών δεδομένων που συνιστούν το υφομετρικό προφίλ του μεταφραστή. Η ενότητα ολοκληρώνεται με την εξαγωγή των συμπερασμάτων που αφορούν στη γλώσσα του κειμένου, στα οποία εξετάζεται συμπερασματικά ο κρητικός ιδιωματικός και ο δημώδης χαρακτήρας του. Την τρίτη ενότητα, όπου εκτίθενται οι αρχές στις οποίες στηρίχτηκε η έκδοση του κειμένου, ακολουθεί Παράρτημα με πίνακες των 100 συχνότερων λειτουργικών και 300 συχνότερων λέξεων περιεχομένου του κειμένου. Τέλος, στο δεύτερο μέρος εκδίδεται η απόδοση της Ιουδαϊκής Αρχαιολογίας και στο τρίτο η απόδοση του Ιουδαϊκού Πολέμου και των πρόσθετων αποσπασμάτων από την Παλαιά Διαθήκη και από τη Χρονογραφία του Ζωναρά, ενώ καθένα από τα δύο αυτά μέρη ακολουθούνται από Παράρτημα όπου αντιστοιχίζεται η φυλλαρίθμηση της έκδοσης με την παλαιά σελιδαρίθμηση των χειρογράφων (και με τη λανθασμένη φυλλαρίθμηση του Barb. gr. 228).