Το μυστήριο της Θείας οικονομίας στη γραμματεία του 13ου αιώνα: η περίπτωση των εκκλησιαστικών ιστορικών Νικήτα Χωνιάτη, Γεωργίου Ακροπολίτη, Γεωργίου Παχυμέρη, Νικηφόρου Γρηγορά

Abstract

Our research focused in whether the historical work of Nicetas Choniates, Georgios Acropolites, Georgios Pachymeres and Nicephorus Gregoras, that correspond in the time frames of their narration in the 13th century, is guided by the sacrament of Divine Economy(Μυστήριον τῆς Θείας Οἰκονομίας). They were studied Nicetas Choniates: a) Historia (Χρονική Διήγησις) and b) Orationes(Ἐγκωμιαστικοὶ Λόγοι). Georgios Akropolites: Annales (Χρονική Συγγραφή). Georgios Pachymeres: Relations Historiques and Nicephorus Gregoras: Historia Rhomaike (Ρωμαϊκή Ιστορία).Nicetas Choniates, as a reliable historian, does not bestow honors and plaudits upon the emperors of his era, Angelos dynasty; On the contrary, he identifies himself with the attempts of Theodoros I to strengthen the empire of Nicaea in order to liberate Constantinople. And if we focus to the Laudatory Speeches of Nicetas Choniates, even if their environment, in which these are recited is characterized by exaltation and emotional load, we accept that these are historically true and these stress that with Divine Providence (Θεία Πρόνοια) and the love of God, the nation, through the emperor, plays an important role.Acropolites is not afraid to criticize the administration of Theodoros II Laskaris and the incompetent officers. However, he gives a salvational dimension to the “service” of Theodoros I Laskaris as emperor, something which happens for example when he is strengthened by Jesus Christ in the battle of Antiochia on the Maeander and places him highly in the scale of emperors, as regenerator of empire.Pachymeres shows his adherence to Laskaris Dynasty of Nicaea as the one destined to reestablish the empire and Michaell VIII is probably considered to have surreptitiously got the imperial power. Followingly, the historical thinking of Pachymeres is associated with the conscious affirmation of the active presence of God either through Virgin Mary, as patron and guide, or through divine signs (θεοσημίες) and natural phenomena or through references to the Holy Bible, or through good deeds or omissions of the emperors during the exercise of their power.Nicephorus Gregoras is generous when he characterizes Michael VIII in a positive manner and associates his victories, having as landmark the battle of Pelagonia (1259), with the help of God and the faith of the army of Nicaea to Omnipotent God. What follows is the Queen of the Cities. It was God’s will, plan and decision for humans who worshipped Him. Gregoras is not afraid to mention the skillful actions of Michaell VIII to Arsenios, so as to have the desired patriarch as supporter. However, he continuously stresses the support of God to Michael VIII, as well as His plans concerning the continuance of empire’s life afterwards the report of the conditions under which Michael VIII died, who was burdened with two defining misconducts; the sin of the blindness of the successor and the promotion of the dogmatic innovation and reconciliation with the Western people to the disadvantage of Orthodoxy.As a conclusion, we could say that, if Eusevios criticizes and narrates the historical facts in direct relation to the Patristic orders and the Holy Bible, the historians that we study, with the special features that we have pinpointed, are closer to the view that the salvational course of the Byzantine Empire is due to Divine Will (Θεία Βούλησις) with the initial choice of Laskaris dynasty as the only hope.

Η έρευνά μας εστίασε στο αν το ιστορικό έργο των Νικήτα Χωνιάτη, Γεωργίου Ακροπολίτη, Γεωργίου Παχυμέρη και Νικηφόρου Γρηγορά , που αντιστοιχεί στα χρονικά πλαίσια της αφήγησής τους στον 13ο αιώνα, καθοδηγείται από το μυστήριο της θείας Οικονομίας. Μελετήθηκαν: Νικήτας Χωνιάτης : α)Χρονική Διήγησις και β)Εγκωμιαστικοί Λόγοι. Γεώργιος Ακροπολίτη: Χρονική Συγγραφή. Γεώργιος Παχυμέρης: Συγγραφικαί Ιστορίαι και Νικηφόρος Γρηγοράς: Ρωμαϊκή Ιστορία.O Νικήτας Χωνιάτης, ως αξιόπιστος ιστορικός, δεν επιδαψιλεύει τιμές και επαίνους στους αυτοκράτορες της εποχής του, τους Αγγέλους∙ αντιθέτως, ταυτίζεται με τις προσπάθειες του Θεοδώρου Α΄ να ισχυροποιήσει την αυτοκρατορία της Νικαίας με στόχο την απελευθέρωση της Κωνσταντινουπόλεως. Και αν εστιάσουμε στους Εγκωμιαστικούς Λόγους του Νικήτα Χωνιάτη, έστω και αν το περιβάλλον απαγγελίας τους δεν αφίσταται της εξύμνησης και της συναισθηματικής φόρτισης, μπορούμε να δεχτούμε ότι εμπεριέχουν την ιστορική αλήθεια και επισημαίνουν ότι με τη Θεία Πρόνοια και την αγάπη του Θεού η πολιτεία δια του αυτοκράτορα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο.Ο Ακροπολίτης δεν διστάζει να κατακρίνει τον τρόπο διοίκησης του Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως και τους ανίκανους αξιωματούχους, όμως δίνει μια σωτηριολογική διάσταση στην αυτοκρατορική «θητεία» του Θεοδώρου Α΄ Λασκάρεως, όπως π.χ γίνεται στην ισχυροποίησή του από τον Ιησού Χριστό στη μάχη της Αντιοχείας του Μαιάνδρου και τον τοποθετεί υψηλά στην κλίμακα των αυτοκρατόρων, ως αναγεννητή της αυτοκρατορίας.Ο Παχυμέρης δεικνύει την προσκόλλησή του στους Λασκάρεις της Νικαίας ως προορισμένους για την ανασύσταση της αυτοκρατορίας και ο Μιχαήλ Η΄ θεωρείται μάλλον ένας λαθραίος αναβάτης της αυτοκρατορικής εξουσίας. Στη συνέχεια η ιστορική σκέψη του Παχυμέρη δεν αφίσταται από την ενσυνείδητη κατάφαση της ενεργούς παρουσίας του Θεού είτε μέσω της Θεοτόκου, ως προστάτιδος και οδηγού, είτε μέσω των θεοσημιών και των φυσικών φαινομένων είτε μέσω των αναφορών στην Αγία Γραφή είτε μέσω των θετικών πράξεων ή των παραλείψεων των αυτοκρατόρων κατά την ενάσκηση της εξουσίας τους.Ο Νικηφόρος Γρηγοράς είναι γενναιόδωρος σε θετικούς χαρακτηρισμούς για τον Μιχαήλ Η΄ και συσχετίζει τις νίκες του, με ορόσημο τη μάχη της Πελαγονίας (1259), με τη θεϊκή επικουρία και την πίστη του στρατού της Νικαίας στον παντοδύναμο Θεό. Σειρά θα έχει η βασιλίδα των πόλεων. Ήταν θέλημα, σχεδιασμός και απόφαση Θεού για τους ανθρώπους που τον λατρεύουν. Ο Γρηγοράς δεν διστάζει να αναφέρει τις εντέχνως πολιτικές ενέργειες του Μιχαήλ Η΄ προς τον Αρσένιο, ώστε να έχει τον επιθυμητό πατριάρχη συμπαραστάτη, όπως δεν παύει να τονίζει την εκ Θεού συμπαράσταση προς τον Μιχαήλ Η΄, αλλά και τον σχεδιασμό του Θεού ως προς τη συνέχεια της ζωής της αυτοκρατορίας μετά την αναφορά των συνθηκών, κάτω από τις οποίες ο Μιχαήλ Η΄απεβίωσε, αφού τον βάρυναν δύο καθοριστικές παρεκτροπές∙ το αμάρτημα της τύφλωσης του διαδόχου και η προώθηση της δογματικής καινοτομίας και της συνδιαλλαγής με τους Δυτικούς εις βάρος της Ορθοδοξίας.Εν κατακλείδι, λοιπόν, μπορούμε να πούμε ότι, αν ο Ευσέβιος κρίνει και αφηγείται τα ιστορικά γεγονότα σε άμεση συνάφεια με τις Πατερικές επιταγές και την Αγία Γραφή, οι εξεταζόμενοι ιστορικοί, με τις ιδιαιτερότητες που επισημάναμε, ευρίσκονται εγγύτερα στην άποψη ότι η διασωστική πορεία της βυζαντινής αυτοκρατορίας οφείλεται στη θεϊκή Βούληση με την επιλογή αρχικά των Λασκάρεων ως μοχλών σωτηρίας.