Οι παραστάσεις του θαλασσίου θιάσου στην τέχνη της ελληνιστικής και πρώιμης αυτοκρατορικής εποχής

Abstract

This paper lists and studies the numerous representations of the marine thiasos in the Hellenistic and Early Imperial periods. At first, it defines the thiasos as a procession of real and imaginary sea creatures and then it cites its members, recording the birth and evolution of each, from the archaic era to the late 1st c. A.D. It also studies the way in which these figures combine with each other to form larger representations, which are distinguished into mythological-narrative and non-narrative ones. The paper first analyzes the narrative ones, it separately examines each myth within which the marine thiasos is encountered and it verifies the popularity and the chronological and geographical distribution of the related monuments. Special attention is paid to the myth of the transportation of the achillean armour by the Nereides, which, being the theme of a popular early 5th c. tragedy, was the reason why the very first depicted thiasos representations took place. Going on, the paper studies the non-narrative thiasoi, which were born somewhat later than their narrative counterparts, they coexisted with them gradually outnumbering them, till they finally replaced them, showing the tendency of the thiasos depictions from simplicity and narration towards complexity and decorativeness. Then, after a combined study of the burial monuments and the related literary sources, it is concluded that the thiasos, especially in the myth of Achilles, was outstandingly popular in Apulia and the Black Sea region in the early Hellenistic era, regaining this popularity in 1st c. B.C. Italy, after an almost complete 250 year long absence, now in the form of heraldic sea creatures. The burial thiasoi denote blessedness, honour and heroization, qualities they acquired due to the achillean myth and the Nereides’ relation to immortality. On the other hand, the thiasoi on the public monuments dedicated by the Hellenistic rulers, the Roman nobility and the Emperors, served to the dynastic propaganda and the self-representation program of the dedicators. The paper proves there was a hellenistic tradition in depicting thiasoi on monuments commemorating naval victories, a tradition that was taken over and exploited to an enormous extent by Augustus in his Actium propaganda. The predilection shown by him and the Julian dynasty for the heraldic Tritones was replaced by a predilection for the Nereides from the neronean years on. This age also makes the most of the decorative quality of thiasos. Finally, the paper draws the conclusion that the common denominator behind all of the thiasos functions is its quality as an escort during the critical moments of life, including death and victory and prevalence.

Η εργασία συγκεντρώνει σε κατάλογο και μελετά τις πάμπολλες παραστάσεις του θαλασσίου θιάσου στην τέχνη της ελληνιστικής και πρώιμης αυτοκρατορικής εποχής. Αρχικά ορίζει το αντικείμενό της, το θαλάσσιο θίασο, ως πομπή πραγματικών και φανταστικών πλασμάτων της θάλασσας, και στη συνέχεια παραθέτει τα μέλη που τον απαρτίζουν, καταγράφοντας την γέννηση και την ιστορική εξέλιξη του καθενός από την αρχαϊκή εποχή μέχρι τον όψιμο 1ο αι. μ.Χ. Κατόπιν, μελετά τον τρόπο που οι επί μέρους αυτές μορφές συντίθενται μεταξύ τους, ώστε να σχηματίσουν ευρύτερες παραστάσεις, οι οποίες διακρίνονται σε μυθολογικές και σε αυτοτελείς, δηλαδή άνευ μυθολογικού περιεχομένου. Η εργασία αναλύει πρώτα τις μυθολογικές και εξετάζει ξεχωριστά τον κάθε μύθο στο πλαίσιο του οποίου εντάσσεται ο θαλάσσιος θίασος, κάνοντας παρατηρήσεις για το βαθμό δημοτικότητας και τη χρονολογική και γεωγραφική διασπορά των σχετικών μνημείων. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στο μύθο της μεταφοράς και παράδοσης των όπλων του Αχιλλέα από το θαλάσσιο θίασο των Νηρηίδων, μύθος ο οποίος, όντας θέμα δημοφιλούς αισχύλειας τραγωδίας του πρώιμου 5ου αι. π.Χ., υπήρξε η αιτία σχηματισμού των πρώτων παραστάσεων του θιάσου στις εικαστικές τέχνες. Μετά τους μυθολογικούς θιάσους, η εργασία εξετάζει τη γέννηση και την εξελικτική πορεία των αυτοτελών θιάσων, που εμφανίστηκαν κατά λίγα χρόνια αργότερα σε σχέση με τους μυθολογικούς, συνυπήρξαν μαζί τους για χρόνια, αλλά σταδιακά κέρδιζαν έναντί τους σε έδαφος, ώσπου τους εκτόπισαν σχεδόν εντελώς, δείχνοντας πως η πορεία του θιάσου τείνει από την απλότητα και την μυθολογική αφήγηση προς την πολυπλοκότητα, τον πλούτο και την απαλλαγμένη από την αφήγηση διακοσμητικότητα. Στη συνέχεια, από τη συνδυασμένη μελέτη των ταφικών μνημείων με θαλάσσιο θίασο και σχετικών φιλολογικών πηγών, η εργασία συμπεραίνει ότι ο θίασος, και μάλιστα στο μύθο του Αχιλλέα, ήταν αγαπητότατος στην Απουλία και τον Πόντο της πρώιμης ελληνιστικής εποχής ενώ, μετά από μια κάμψη δυόμισι αιώνων, ξαναγίνεται αγαπητός στην Ιταλία, τώρα με τη μορφή αυτοτελών εραλδικών θαλασσίων πλασμάτων. Ο θίασος της ταφικής τέχνης δηλώνει τη μακαριότητα, την τιμή και τον αφηρωισμό, ποιότητες που απέκτησε λόγω του αχίλλειου μύθου αλλά και της σχέσης των Νηρηίδων με την αθανασία. Από την άλλη, στη δημόσια τέχνη ο θίασος, που κοσμούσε αναθήματα ελληνιστικών ηγεμόνων, ρωμαϊκών γενών και αυτοκρατόρων σε δημόσιους χώρους, εντάχθηκε στη δυναστική προπαγάνδα και προσπάθεια προβολής των αναθετών. Αποδεικνύεται ότι υπήρξε μια παράδοση απεικόνισης θιάσου σε μνημεία ναυτικών νικών από τα ελληνιστικά χρόνια, την οποία παρέλαβε και αξιοποίησε στο έπακρο ο Αύγουστος για την ακτιακή προπαγάνδα του. Η φανερή προτίμηση των Ιουλίων για τους Τρίτωνες αντικαταστάθηκε από τα χρόνια του Νέρωνα και εξής από την προτίμηση για τις Νηρηίδες. Την ίδια εποχή αξιοποιείται πολύ και η διακοσμητική διάσταση του θιάσου. Τέλος, η εργασία συμπεραίνει ότι ο κοινός παρονομαστής όλων των λειτουργιών του θιάσου ήταν η ιδιότητά του ως συνοδού σε κρίσιμες στιγμές (λ.χ. θάνατος, νίκη και επικράτηση).