Οι ροδο-κρητικές λατρείες στην Γέλα και τον Ακράγαντα κατά την αρχαϊκήν περίοδον

Abstract

Crete, Rhodes, Sicily: three islands in the Mediterranean sea that hosted throw the centuries different cultures, three islands tied together by historical events and united by similar historical experiences. My purpose for the preparation of my Ph.D. thesis is to study one of the most conservative element in the ancient Greek civilization: religion and the history of cults. For this reason, I decided to visit the two islands (Crete and Rhodes) and two Rhodio-Cretan colonies of Sicily (Gela and Akragas), attempting to reconstruct, through direct and indirect sources, the Pantheon and influence received by the colonies from the metropolis during the formation of cults.

The Ph.D. thesis is divided into two volumes. The first volume is divided into five parts and includes an introduction, a chapter explaining the reasons for the research and the guidelines and, finally, the acknowledgements. The first part begins with a brief historical and geographical description of the island of Rhodes, in the next chapter continues the analysis of the various cults in three cities (Lindos, Kamiros and Ialysos) prior to the Synoikismos in the late fifth century BC. I concentrated the until now published epigraphic and numismatic material relating to the worship in the three Rhodian cities and with the help of ancient sources, I established a framework of three pantheons. The second part is devoted to Crete. From many historians it did attention to "great island with one hundred cities" and, although it seems relatively easy to collect the published material from various archaeological missions in the island, it is very difficult to grasp. For this reason were specific geographical constraints. Following the likely course of Rhodes settlers to the West, the list of Archaic Cretan cities included 18 sites (Azoria, Aptera, Arcades, Axos, Dreros, Eleutherna, Gortyn, Itanos, Knossos, Cydonia, Lato, Lyktos, Polyrrhenia, Praisos, Prinias, Sybritos, Phaistos, Phalasarna). For everyone, as for Rhodes, I prepared a brief historical-geographical layout and a text on the history of research, then I investigated for a reconstitution of the pantheon. Particular emphasis was given to the cities of the plain of Messara, in south-central part of the island, exactly where is the settlers who founded Gela (and Akragas) came from. The third part is dedicated to Sicily. In the introductory chapter, I briefly described the phenomenon of Greek colonization and its effect on cultures of the island, and possible relations of the colonists with local indigenous cults (especially Sicanic and Siculian). The second and third chapter are devoted to Rhodes-Cretan colonies of Gela and Agrigento, respectively. First was a brief mention in the history of each city and then I described the course of investigations, followed a brief topographical and urban analysis. Then, I looked into the cult through written sources and archaeological finds. Where it was possible, I taken account of the epigraphic and numismatic sources as supporting research. In the fourth part, I exposed my final conclusions. In the second volume, there is the photographic and cartographic material as evidence for the Ph.D. thesis.

The inquiry into the Siceliot religion necessarily give weight to the Greek character, undoubtedly with some features and a strong sense of syncretism and development, characteristics of border communities. Relations with the Pan-Hellenic sanctuaries and the so-called “voyages d’images” through trade of pottery were two figures clearly indicate the colonial imprint on Greek pantheon, where he no doubt the cult status of the Delphic Apollo, along with that feeling and spread the individual settler. Among the factors that contributed to the evolution of the religious dimension in Siceliot cities, there were definitely the arrive of other colonists, the politic of tyrants or various commercial relationships and alliances. An interesting feature that characterized most cults of Sicily was the vocation to the "chthonic mysticism" which pushed the population to be directed more towards the mystery cults than to citizens. Whether this is an example of indigenous influence on Greek religion, as claimed by Manni, or a Minoan or Mycenaean heritage that the colonists were able to revive in order to legitimize their rule on the island, unlike believed by Pugliese Carratelli, undoubtedly never the Siceliot religiosity left the bottom of the Greeks, maintaining solid ties with the major Pan-Hellenic sanctuaries (primarily to Olympia and Delphi), where the cities, especially those ruled by tyrants, clothing with the finest clothes to impress others with their wealth pilgrims and power. In conclusion, multi-functionality and syncretism are, in my opinion, the indispensable key to the interpretation of Sicilian cults. If it is true that religion, in the difficult and long process formation of the Greek nation, was an increasingly obvious cohesive factor, as shown by recent studies in recent decades mainly in Crete, and also served as an excellent vehicle to radiation of Hellenism all the coasts of the Mediterranean basin. This shows the temples and shrines which still look deserted us, but no longer silent, after those ages.

Κρήτη, Ρόδος, Σικελία: τρία νησιά της Μεσογείου που φιλοξένησαν ανά τους αιώνες διαφορετικούς πολιτισμούς, τρία νησιά δεμένα μεταξύ τους από τα ιστορικά γεγονότα και ενωμένα από παρόμοιες ιστορικές εμπειρίες. Ο σκοπός της έρευνας που προτείνω για την εκπόνηση της διδακτορικής διατριβής μου είναι η μελέτη ενός από τους πλέον συντηρητικούς παράγοντες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού: της θρησκείας και της ιστορίας των λατρειών. Για τον λόγο αυτό αποφάσισα να επισκεφτώ τα δύο νησιά (Κρήτη και Ρόδο) και τις δύο ροδο-κρητικές αποικίες της Σικελίας (Γέλα και Ακράγαντα), επιχειρώντας να ανασυνθέσω, μέσα από τις άμεσες και έμμεσες πηγές, τα ιδιαίτερά τους πάνθεα και την επιρροή που δέχτηκαν οι αποικίες από την μητρόπολη κατά την διαμόρφωση των λατρειών τους.

Η διατριβή διαρθρώνεται σε δύο τόμους. Ο πρώτος τόμος διαιρείται σε πέντε μέρη και περιλαμβάνει την εισαγωγή, το κεφάλαιο όπου εξηγούνται οι λόγοι της έρευνας και οι κατευθυντήριες γραμμές που χάραξαν την πορεία της και, τέλος, τις ευχαριστίες. Το πρώτο μέρος αρχίζει με μία σύντομη ιστορική και γεωγραφική περιγραφή του νησιού της Ρόδου και συνεχίζεται στο επόμενο κεφάλαιο με την ανάλυση των διαφόρων λατρειών στις τρεις πόλεις (Λίνδο, Κάμιρο και Ιαλυσό) πριν από τον Συνοικισμό τους στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. Συγκεντρώθηκε το ως τώρα δημοσιευμένο επιγραφικό και νομισματικό υλικό που αφορά στις λατρείες των τριών ροδιακών πόλεων και, με την βοήθεια των αρχαίων πηγών, καταρτίσθηκε ένα πλαίσιο των τριών πανθέων. Το δεύτερο μέρος είναι αφιερωμένο στην Κρήτη. Από πολλούς ιστορικούς δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στην «μεγαλόννησο με τις εκατό πόλεις» και, παρόλο που φαίνεται σχετικά εύκολο να συλλεχθεί το δημοσιευμένο υλικό από τις διάφορες αρχαιολογικές αποστολές στο νησί, είναι πολύ δύσκολο να οριοθετηθεί. Για τον λόγο αυτό τέθηκαν συγκεκριμένοι γεωγραφικοί περιορισμοί. Ακολουθώντας την πιθανή πορεία των Ροδίων αποίκων προς την Δύση, στον κατάλογο των αρχαϊκών κρητικών πόλεων συμπεριελήφθησαν 18 θέσεις (Αζοριάς, Άπτερα, Αρκάδες, Αξός, Δρήρος, Ελεύθερνα, Γόρτυς, Ίτανος, Κνωσός, Κυδωνία, Λατώ, Λύκτος, Πολυρρήνια, Πραισός, Πρινιάς, Σύβριτα, Φαιστός, Φαλάσαρνα). Για την καθεμία, όπως και για τις πόλεις της Ρόδου, συντάχθηκε ένα σύντομο ιστορικό-γεωγραφικό σχεδιάγραμμα και ένα κείμενο για την ιστορία των ερευνών, ενώ επιχειρήθηκε και μία ανασύσταση του πανθέου τους. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στις πόλεις της πεδιάδας της Μεσσαράς, στο νότιο-κεντρικό τμήμα του νησιού, από όπου ακριβώς θεωρείται ότι προήλθαν οι άποικοι που ίδρυσαν τη Γέλα (και τον Ακράγαντα). Το τρίτο μέρος είναι αφιερωμένο στη Σικελία. Στο εισαγωγικό κεφάλαιο περιγράφηκαν εν συντομία το φαινόμενο του ελληνικού αποικισμού και η επίδρασή του στους πολιτισμούς του νησιού, καθώς και οι πιθανές σχέσεις των αποίκων με τις τοπικές λατρείες των αυτοχθόνων πληθυσμών (ειδικά Σικανών και Σικελών). Το δεύτερο και το τρίτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένα στις ροδο-κρητικές αποικίες, την Γέλα και τον Ακράγαντα αντίστοιχα. Αρχικά έγινε μία σύντομη αναφορά στην ιστορία της κάθε πόλεως και έπειτα περιγράφηκε η πορεία των ερευνών και ακολούθησε μία σύντομη τοπογραφική και πολεοδομική ανάλυση. Στην συνέχεια, εξετάσθηκαν οι λατρείες τους μέσα από τις γραπτές πηγές και τα αρχαιολογικά ευρήματα. Όπου ήταν δυνατόν, ελήφθησαν υπόψη οι επιγραφικές και νομισματικές πηγές, ως υποστηρικτικές της έρευνας. Στο τέταρτο μέρος της διατριβής παρατίθενται τα τελικά συμπεράσματα. Στον δεύτερο τόμο, συγκεντρώθηκε το πλούσιο φωτογραφικό και χαρτογραφικό υλικό, ως τεκμηρίωση της διατριβής.

Η διερεύνησις της θρησκείας των Σικελιωτών πρέπει αναγκαστικά να δώσει βάρος στην ελληνικότητα, αναμφίβολα με κάποιες ιδιαιτερότητες και μία έντονη αίσθηση του συγκρητισμού και της εξελίξεως, χαρακτηριστικά των παραμεθόριων κοινωνιών. Οι σχέσεις με τα πανελλήνια ιερά και το λεγόμενο voyages d’images μέσω του εμπορίου των αγγείων ήσαν δύο στοιχεία που δηλώνουν σαφώς το ελληνικό αποτύπωμα στο αποικιακό πάνθεον, όπου έλαβε αναμφισβήτητο κύρος η λατρεία του δελφικού Απόλλωνος, μαζί με εκείνη που ένοιωθε και διέδωσε ο εκάστοτε οικιστής. Μεταξύ των παραγόντων που συνεισέφεραν στην εξέλιξη της θρησκευτικής διαστάσεως στις σικελιωτικές πόλεις, υπήρξαν οπωσδήποτε η έλευσις άλλων αποίκων, η πολιτική βούλησις των τυράννων ή οι ποικίλες εμπορικές σχέσεις και συμμαχίες. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο που χαρακτήρισε το μεγαλύτερο μέρος των σικελιωτικών λατρειών ήταν η τάσις προς τον «χθόνιο μυστικισμό», η οποία ώθησε τον πληθυσμό να προσανατολιστεί μάλλον προς τις μυστηριακές λατρείες παρά προς τις πολιάδες. Είτε το γεγονός αυτό αποτελεί παράδειγμα αυτόχθονης επιρροής στην ελληνική θρησκευτικότητα, όπως ισχυριζόταν ο Manni, είτε μία μινωική-μυκηναϊκή κληρονομιά που οι άποικοι μπόρεσαν να αναζωπυρώσουν ώστε να νομιμοποιήσουν την κυριαρχία τους στο νησί, όπως αντίθετα πίστευε ο Pugliese Carratelli, αναμφίβολα η σικελιωτική θρησκευτικότητα ουδέποτε εξήλθε από την κοίτη του Ελληνισμού, διατηρώντας στερέους δεσμούς με τα μείζονα πανελλήνια ιερά (κυρίως με την Ολυμπία και τους Δελφούς), όπου οι πόλεις, κυρίως όσες κυβερνώνταν από τυράννους, ενδύονταν με τα ωραιότερα ενδύματά τους για να εντυπωσιάσουν τους άλλους προσκυνητές με τον πλούτο και την ισχύ τους. Εν κατακλείδι, πολυ-λειτουργικότητα και συγκρητισμός είναι, κατά την άποψή μου, τα απολύτως απαραίτητα κλειδιά για την ερμηνεία των σικελιωτικών λατρειών. Αν αληθεύει το γεγονός ότι η θρησκεία, στην δύσκολη και μακρόχρονη διαδικασία διαμορφώσεως του ελληνικού έθνους, αποτέλεσε έναν όλο και πιο προφανή συνεκτικό παράγοντα, όπως προκύπτει από τις πρόσφατες μελέτες των τελευταίων δεκαετιών κυρίως στην Κρήτη, λειτούργησε επίσης και ως εξαίρετο όχημα ακτινοβολίας του Ελληνισμού σε όλες τις ακτές της Μεσογειακής λεκάνης. Αυτό αποδεικνύουν οι ναοί και τα ιερά τα οποία ακόμη και σήμερα μας κοιτάζουν έρημα, αλλά όχι πλέον σιωπηλά, μετά από όσους αιώνες.