Ο πόλεμος στον δυτικό ελλαδικό χώρο κατά τον όψιμο μεσαίωνα (13ος-15ος αι.)

Abstract

Εξετάζοντας το φαινόμενο του πολέμου στον δυτικό ελλαδικό χώρο κατά την περίοδο του όψιμου Μεσαίωνα διαπιστώνουμε ότι ο πόλεμος γεννάται και αναπαράγεται κυρίως σε συνθήκες πολιτικής ρευστότητας. Τέτοιου είδους συνθήκες επικρατούσαν την εποχή αυτή τόσο στον βυζαντινό, όσο και στον δυτικό μεσαιωνικό κόσμο. Ο δυτικοελλαδικός χώρος ήταν κατακερματισμένος σε μικρές επικράτειες κατά το μεγαλύτερο διάστημα της εξετασθείσας περιόδου. Οι τοπικές αυτές ηγεμονίες είχαν ασταθή και μεταβλητά σύνορα· ήταν ως επί το πλείστον εφήμερες και η παρουσία τους εξαρτώνταν από τη διάρκεια των εκάστοτε πολεμικών επιχειρήσεων. Πλήθος τοπικών συγκρούσεων και στρατιωτικών παρεμβάσεων ποικίλων διεκδικητών δημιουργούσαν κλίμα ανασφάλειας στον πληθυσμό, αλλά και στους ηγεμόνες, οι οποίοι θεωρούσαν τον πόλεμο ως μέσο «επιβίωσης». Έτσι, τοπικοί ηγεμόνες και άλλοι ανταπαιτητές διεξήγαν πολέμους με σκοπό την εδραίωσή τους στην εξουσία και τη διατήρηση των κεκτημένων. Οι πολιτικές ανακατατάξεις που προέκυψαν από την Partitio Romaniae φαίνεται ότι κατέστησαν τον πόλεμο κύριο μέσο κατοχύρωσης της εξουσίας και παράλληλα επηρέασαν την «ιδεολογία» και τη διεξαγωγή του. Έτσι, η αποφυγή ανοικτών συρράξεων, η διεξαγωγή επιδρομών με στόχο τη λεηλασία και την απόσπαση υλικών αγαθών, ο μικρός αριθμός σε απώλειες ανθρώπων και η ίδια η τακτική του «ανορθόδοξου» πολέμου αποδεικνύουν ότι οι πόλεμοι που έλαβαν χώρα στον δυτικοελλαδικό χώρο ήταν συνήθως περιορισμένης έκτασης και διεξήχθησαν στις περισσότερες περιπτώσεις με το πρόσχημα της άμυνας. Εξαίρεση αποτέλεσε η περίπτωση των Τούρκων κατά τον 15ο αι., οι οποίοι διεξήγαγαν κατά κάποιον τρόπο το είδος του «απόλυτου» πολέμου (Clausewitz), εισάγοντας στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο μια διαφορετική πολεμική κουλτούρα. Στον εξετασθέντα χώρο από τα μέσα του 14ου αι. αυξάνεται ο αριθμός των πολεμικών συγκρούσεων, συνεπεία της αύξησης του αριθμού των διεκδικητριών δυνάμεων και των τοπικών ηγεμόνων. Οι τοπικοί πόλεμοι ήταν «επίσημοι» πόλεμοι των τοπικών ηγεμόνων. Βέβαια, «επίσημοι» είναι κυρίως οι πόλεμοι, που διεξάγονται από οργανωμένα κράτη σε περιόδους σύγκρουσης συμφερόντων. Στρατιωτικές επιχειρήσεις, που εντάσσονταν στο πλαίσιο των πολέμων αυτών, διεξήχθησαν και στον δυτικοελλαδικό χώρο σε μεμονωμένες περιόδους: στα τέλη του 13ου αι. (σύγκρουση Ανδηγαυών και Βυζαντινών (1280/1)), στα μέσα του 14ου αι. (σερβική κατάκτηση) και μετά τα μέσα του 15ου αι. (συμπλοκές Βενετών και Τούρκων). Αξίζει να σημειωθεί επίσης ότι στον θαλάσσιο χώρο και τις ηπειρωτικές ακτές ο «ανεπίσημος» πόλεμος της πειρατείας δεν έπαψε ποτέ να υφίσταται. Όμως πέρα από οποιαδήποτε τυπολογία, ο πόλεμος παραμένει ένα φαινόμενο με ευρείες προεκτάσεις. Καθώς σχετίζεται άμεσα με τον χώρο, προσδιορίζει τις στρατηγικές θέσεις και επιβάλλει την αμυντική του θωράκιση. Στον εξετασθέντα χώρο, οι αμυντικές ανάγκες, που μεταβάλλονται κατά περιόδους οδηγούν σε μετακινήσεις του θεάτρου του πολέμου και συνεπώς σε αλλαγή της στρατηγικής σημασίας ορισμένων περιοχών, ενώ το δίκτυο κάστρων αποτελεί κύριο στοιχείο της αμυντικής οργάνωσης του χώρου. Από την άλλη πλευρά, η γεωφυσική μορφή του χώρου καθορίζει την πολεμική τακτική (ανορθόδοξος πόλεμος), το είδος των στρατιωτών (ελαφρά οπλισμένοι στρατιώτες) και τη φυσιογνωμία του πολεμιστή (πολεμιστής των διαβάσεων). Εξάλλου, κατά την περίοδο του όψιμου Μεσαίωνα επικρατεί δημογραφική αναστάτωση, φαινόμενο που χαρακτηρίζει τον δυτικό και τον βαλκανικό κόσμο και οφείλεται κυρίως στις επιδημίες και στην πολιτική ρευστότητα. Μέσα στο κλίμα αυτό ο πόλεμος επηρεάζει τον πληθυσμό, εφόσον προκαλεί ανακατανομή, αλλά όχι σημαντική μείωση αυτού. Οι πληθυσμιακές τάσεις που επικρατούν στον δυτικοελλαδικό χώρο (ακμή τον 13ο αι., σταθερότητα στις αρχές του 14ου αι., κάμψη από τα μέσα του ίδιου αιώνα έως τα μέσα του 15ου αι. και σταδιακή αύξηση μέχρι το τέλος του 15ου αι.) ταυτίζονται με τις γενικότερες πληθυσμιακές τάσεις και αποδεικνύουν ότι ο πόλεμος δεν αποτελεί πρωταρχικό και αποκλειστικό αίτιο της δημογραφικής αστάθειας.