Συσσώρευση κεφαλαίου και παγκοσμιοποίηση στην Τουρκία: 1985-2005

Abstract

Στην παρούσα διδακτορική διατριβή πραγματοποιείται μια μελέτη της τουρκικής οικονομίας, κάτω από το πρίσμα της ιδεολογίας και της πρακτικής της παγκοσμιοποίησης. Το κυρίως θέμα είναι η συσσώρευση κεφαλαίου στην Τουρκία μέσα στα πλαίσια της απελευθέρωσης του εμπορίου και των υπηρεσιών, της συνένωσης των οικονομιών και των κρατών σε μία, ενιαία, παγκόσμια οικονομία και κοινωνία αντίστοιχα καθώς και οι συνέπειες - παρενέργειες που έχει αυτή η συσσώρευση στους διάφορους τομείς και κλάδους της τουρκικής οικονομικής ζωής αλλά και στην οικονομική ανάπτυξη και μεγέθυνση. Κατά την έρευνα - ανάλυση -ανάπτυξη του θέματος χρησιμοποιείται η μικτή επιστημονική μέθοδος. Συνδυάζονται ιστορικά γεγονότα, δεδομένα, στατιστικά στοιχεία, εμπειρικά δεδομένα, παρατηρήσεις, πραγματικές καταστάσεις, προσωπικές μαρτυρίες, έγκυρες πληροφορίες, αρχεία, βάσεις δεδομένων κτλ. καθώς και ένα οικονομικό μοντέλο – υπόδειγμα, το οποίο τεκμηριώνει επιστημονικά όσα έχουν αναλυθεί και περιγραφεί σε θεωρητικό επίπεδο. Το οικονομικό αυτό μοντέλο αναδεικνύεται ως η σημαντικότερη συμβολή και προαγωγή της διδακτορικής διατριβής, αφού συνιστά την πρωτοτυπία της και την επιστημονική θεμελίωση με χρήση θεωρίας οικονομικής ανάπτυξης όλων των επιμέρους θεμάτων που έχει διαπραγματευθεί ο συγγραφέας. Επιπρόσθετα, επιτυγχάνεται η προσφορά καινούριας, η συμπλήρωση της υφιστάμενης (με την τεκμηριωμένη αποκάλυψη νέων γεγονότων, στοιχείων και πληροφοριών) και η συστηματοποίηση της διάσπαρτης γνώσης για τη συσσώρευση κεφαλαίου της τουρκικής οικονομίας, αλλά και για την επίδραση που ασκεί το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης στην εξέλιξη της συσσώρευσης του τουρκικού κεφαλαίου. Αυτό αποτελεί κρίσιμης μάζας ζήτημα για όποιον δημόσιο, ιδιωτικό φορέα, επιστημονική ομάδα ή μεμονωμένο επιστήμονα - μελετητή επιθυμεί να εντρυφήσει στο συγκεκριμένο θέμα, μελετώντας το παρελθόν, ερμηνεύοντας το παρόν και προβλέποντας στο μέτρο του δυνατού το μέλλον της οικονομίας της Τουρκίας, με κριτήριο την αντικειμενικότητα και τη σφαιρική θεώρηση των αλληλένδετων γεγονότων και των πολυποίκιλων παραμέτρων που διαμορφώνουν την πορεία της συσσώρευσης του κεφαλαίου της Τουρκίας. Σε πρώτο στάδιο πραγματοποιείται μια γενική αναδρομή της εξέλιξης της τουρκικής οικονομίας από την εποχή της οθωμανικής αυτοκρατορίας έως τη σημερινή εποχή, με κριτήριο τη διαδικασία της συσσώρευσης του κεφαλαίου και την πορεία προς τη φιλελευθεροποίηση και τον εκσυγχρονισμό της τουρκικής οικονομίας. Δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στις ιδιομορφίες της ανάπτυξης του τουρκικού καπιταλισμού και στη συσσώρευση του κεφαλαίου στην Τουρκία κυρίως κατά τα τελευταία 25 χρόνια. Θίγονται συγκεκριμένοι τομείς της τουρκικής οικονομίας που διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην οικονομική της ανάπτυξη και συνδράμουν αποφασιστικά στο Α.Ε.Π. της (εξελίξεις στην ανάπτυξη του στρατιωτικού - αμυντικού τομέα, του τουρκικού Α.Ε.Π., του χρηματοπιστωτικού, γεωργικού και τουριστικού τομέα και της πορείας των τουρκικών συμβαλλόμενων δραστηριοτήτων σε χώρες του εξωτερικού). Ειδική μνεία γίνεται στις ολοκληρωμένες και δρομολογημένες ιδιωτικοποιήσεις - αποκρατικοποιήσεις των τουρκικών δημόσιων εταιρειών. Γίνεται προσπάθεια να απαντηθεί το ερώτημα εάν η σημερινή Τουρκία αποτελεί ένα οικονομικό «θαύμα» ή εάν πρόκειται για μια πρόσκαιρη θετική συγκυρία, η οποία θα καταλήξει για μια ακόμη φορά σε οικονομική κρίση. Κατόπιν αναφέρονται διεξοδικά οι σχέσεις της Τουρκίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) και με τους διεθνείς οικονομικούς οργανισμούς, οι οποίοι την ενισχύουν οικονομικά κυρίως σε εποχές οικονομικών κρίσεων. Ύστερα, αναφέρονται συνοπτικά τα γεγονότα που σημάδεψαν την οικονομική κρίση του 2001 και οι συνέπειές τους. Στη συνέχεια οι άμεσες ξένες επενδύσεις (Α.Ξ.Ε.) και τα επενδυτικά προγράμματα στην Τουρκία αναλύονται σε βάθος. Η ενσωμάτωση της τουρκικής οικονομίας στο διεθνές οικονομικό σύστημα αλλά και οι μελλοντικές προοπτικές της συνιστούν κρίσιμης σημασίας ζητήματα, ιδίως αν εξεταστούν υπό το πρίσμα της δυνατότητας της ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και μέσα στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης των οικονομιών και των κρατών. Η σταδιακή δημιουργία και η ισχυροποίηση της κεφαλαιοκρατικής τάξης και του τεχνοκρατικού κεφαλαίου αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο πάνω στον οποίο στηρίζεται η δομή και η διάρθρωση της παρούσας μελέτης. Βέβαια η επιστημονική ανάλυση που γίνεται αποτελεί ένα συγκερασμό του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης και της διαδικασίας συσσώρευσης κεφαλαίου στην Τουρκία. Η σύζευξη που επιτυγχάνεται μεταξύ των δύο αυτών εννοιών, ως θεωρία και πράξη, οδηγεί σε ενδιαφέροντα τεκμηριωμένα συμπεράσματα για την τουρκική οικονομία και τις μελλοντικές της προοπτικές. Διαπιστώνεται πως η Τουρκία στηρίζεται σε σημαντικό βαθμό στις αρμονικές σχέσεις που διατηρεί με το Ισραήλ και ειδικότερα με το πανίσχυρο εβραϊκό λόμπι των Η.Π.Α. αλλά και με τους εκάστοτε κυβερνώντες των Η.Π.Α., οι οποίοι τη βοηθούν να ορθοποδήσει ακόμη και σε πολύ αντίξοες συνθήκες (οικονομικές, πολιτικές κ.ά.). Η γενικότερη προσπάθεια που καταβάλλει η Τουρκία για να ενταχθεί στην Ε.Ε. καθώς και για την οικονομική της ανάπτυξη και πρόοδο τροφοδοτείται αδιάκοπα από τις προαναφερθείσες δύο δυνάμεις, που δρουν περισσότερο παρασκηνιακά και με τις ποικίλες ραδιουργίες τους επιδιώκουν να στηρίξουν οικονομικά και πολιτικά την Τουρκία, εξυπηρετώντας παράλληλα και τα γεωπολιτικά και οικονομικά συμφέροντά τους στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων, της Μεσογείου και της Ευρώπης. Η Τουρκία «επικοινωνεί» με το Ισραήλ και τις Η.Π.Α. σύμφωνα με τη θεωρία των «συγκοινωνούντων δοχείων». Οι σχέσεις μεταξύ των τριών αυτών κρατών κρίνονται άρρηκτες, διότι σε αρκετά θέματα τα συμφέροντά τους συγκλίνουν. Η αντιπαράθεση βέβαια μεταξύ του ισλαμικού κεφαλαίου και του δυτικού, εκσυγχρονιστικού, τεχνοκρατικού κεφαλαίου υφίσταται και τορπιλίζει τις επίπονες προσπάθειες των Τούρκων ιθυνόντων και κυριότατα της νέας επιχειρηματικής αστικής τάξης που έχει τα ηνία της οικονομικής ανάπτυξης της Τουρκίας. Οι νόμοι - κανόνες της αγοράς (ζήτησης και προσφοράς) με βάση τη νεοκεϋνσιανή ή τη νεοκλασική θεωρία (εξαρτάται από την οικονομική σχολή σκέψης που υποστηρίζει ο κάθε μελετητής) καθορίζουν το ρου των οικονομικών ζητημάτων σε παγκόσμιο επίπεδο, επομένως και στην Τουρκία. Πάντως οι επιρροές από εξωτερικούς παράγοντες και δυνάμεις που τα κέντρα της εξουσίας τους βρίσκονται πέραν του Ατλαντικού Ωκεανού κρίνονται σημαντικότατες για την εξέλιξη της τουρκικής οικονομίας και κοινωνίας και επαναπροσδιορίζουν το ρόλο της Τουρκίας, με γνώμονα φυσικά τα γεωστρατηγικά συμφέροντα που συγκρούονται στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων και της Μέσης Ανατολής. Σε αυτά τα πλαίσια παρατίθεται ένα οικονομικό μοντέλο το οποίο περιγράφει τη συνεισφορά των διαφόρων παραγόντων – μεταβλητών στην οικονομική ανάπτυξη της Τουρκίας. Το μοντέλο αυτό επεξηγεί με οικονομικούς όρους την τουρκική οικονομική ανάπτυξη και λειτουργεί ως η επιστημονική τεκμηρίωση της θεωρίας των «συγκοινωνούντων δοχείων» που προαναφέρθηκε. Η οικονομική υποστήριξη των Η.Π.Α. και του Ισραήλ μέσω διαφόρων τρόπων χρηματοδότησης της τουρκικής ανάπτυξης αποδεικνύεται επιστημονικά με το συγκεκριμένο οικονομικό υπόδειγμα και παρέχει το υπόβαθρο για μια αναλυτική παρουσίαση της τουρκικής οικονομίας κατά τομείς - κλάδους της οικονομικής δραστηριότητας.