Παιδική πολιτειότητα και ανοικτές τεχνολογίες: αναπτύσσοντας και καλλιεργώντας την έννοια του ενεργού πολίτη και της συμμετοχικής δημοκρατίας σε μαθητές/μαθήτριες προσχολικής ηλικίας

Abstract

The school plays a vital role in society by adapting to its changes. Beyond simply acquiring knowledge, students must also experience what democracy and active participation mean, both personally and in terms of contributing to the broader social fabric. In Greece, during the first stage of compulsory education—preschool—each child develops, refines, and enhances their social skills, which they have initially acquired within their families. In the classroom, as part of their first social group, children apply and build upon what they have learned at home. This process enables them to assume social and political roles as members of a class, school, local community, or city. Within this educational and social framework, children learn to manage the compromises and conflicts inherent in organized social life. In today’s world, schools must serve as incubators for democratic and participatory organizations. A child's natural inclination to engage actively in daily situations should be nurtured, enabling them to develop political readiness and both inherent and acquired democratic reflexes as they grow into adulthood. From the early years of preschool education, schools should create conditions that prompt reflection on practical issues faced by the school community. They should also establish frameworks that allow children to take an active role in shaping their school environment and activities, providing opportunities for them to experiment with democratic techniques and practices in a hands-on manner. This dissertation outlines the development stages of the Democracy Toolkit at the Rodopoli Preschool in Attica. This project represents a collective effort to establish an organized mode of operation that incorporates elements of classroom self-management. The goal is to empower students to assume actively the roles of engaged citizens. The toolkit, created through an open design process, includes practical applications and participatory planning tools to facilitate self-organization within the preschool classroom. It also emphasizes the role of technology and creative construction, which students use as both a medium and a resource for creating their artefacts. Ultimately, technology became a dynamic tool for self-organization and collaboration with the local community, the parents' association, and Rodopoli Elementary School. Based on these principles, the dissertation developed and implemented suitable learning experiences, integrating them into the compulsory and optional preschool curricula. These experiences laid the foundation for cultivating direct participatory democracy and active citizenship—not merely as concepts but as an ideology that could evolve into a lifelong philosophy and way of life. The research findings, together with parental perspectives, were highly encouraging and significant. They revealed an increasing interest among children in participating in collective democratic activities, as well as the emergence of a form of democratic intelligence that was spontaneously expressed within the family environment. This approach aligns with global educational objectives, positioning children not as passive recipients of information but as active co-creators in matters that directly affect them. In this context, the Democracy Toolkit introduces a new approach to fostering citizenship in preschool education, providing a tangible and visual way to embed the abstract concept of democracy into children’s immediate school environment. By selecting and utilizing the proposed methods, tools, and strategies, the classroom is transformed from a collection of individuals into a microcosm of civil society—a space where children actively participate in decision-making and collective action, mirroring the principles of civil society as understood in political theory—within the local community’s preschool setting in Rodopoli.

Το σχολείο αποτελεί μέρος της κοινωνίας το οποίο διαχρονικά λειτουργεί σε συνάρτηση με αυτή και τις αλλαγές στις οποίες υπόκειται. Είναι σημαντικό εκτός από τη γνώση που θα λάβει κάθε μαθητής και μαθήτρια στο σχολείο να τους δοθεί η ευκαιρία να ζήσουν με βιωματικό τρόπο τι σημαίνει και τι πρεσβεύει η έννοια της Δημοκρατίας και της ενεργής συμμετοχής για τους ίδιους/ίδιες προσωπικά αλλά και για την εξέλιξη του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου. Στην πρώτη βαθμίδα της υποχρεωτικής εκπαίδευσης στη χώρα μας, δηλαδή στο νηπιαγωγείο, κάθε παιδί αναπτύσσει, εξελίσσει και εμπλουτίζει τις κοινωνικές δεξιότητες, που εν μέρει έλαβε ως μέλος μιας οικογένειας. Στον μικρόκοσμο της σχολικής τάξης και στο πρώτο κοινωνικό σύνολο που δραστηριοποιείται, εφαρμόζει και ανατροφοδοτείται διαρκώς σε σχέση με όσα έμαθε στον οικογενειακό του κύκλο, έτσι ώστε να ανταποκριθεί στον κοινωνικό και πολιτικό ρόλο του ως μέλος ενός μαθητικού τμήματος, ενός σχολικού οργανισμού, μίας δημοτικής ενότητας ή πόλης. Μέσα σε αυτό το εκπαιδευτικό και κοινωνικό πλαίσιο μαθαίνει να διαχειρίζεται τους συμβιβασμούς και τις συγκρούσεις, που συνεπάγεται η οργανωμένη κοινωνικά ζωή. Στην εποχή που ζούμε, είναι σημαντικό το σχολείο να λειτουργεί ως κοιτίδα δημοκρατικής και συμμετοχικής οργάνωσης, όπου η έμφυτη τάση του παιδιού να εμπλέκεται ενεργά σε καθημερινές καταστάσεις, ενισχύεται και ισχυροποιείται, έτσι ώστε ως ενήλικας να επιδεικνύει μία ιδιαίτερη πολιτική ετοιμότητα με έμφυτα και επίκτητα αντανακλαστικά δημοκρατικής ικανότητας και αντίληψης. Είναι σημαντικό το σχολείο από τη μικρή ηλικιακή ομάδα των μαθητών/τριών της προσχολικής αγωγής να δημιουργεί συνθήκες προβληματισμού σε σχέση με καθημερινά πρακτικά θέματα που αντιμετωπίζει η σχολική κοινότητα, να σχεδιάζει το πλαίσιο που επιτρέπει στα παιδιά να αναλάβουν ενεργό ρόλο και δράση για το σχολικό κτήριο αλλά και τις οργανωμένες δραστηριότητες του ωρολογίου προγράμματος που τα αφορά αφήνοντάς τους το περιθώριο να δοκιμάσουν έμπρακτά δημοκρατικές τεχνικές και πρακτικές. Η παρούσα διατριβή περιγράφει τα στάδια ανάπτυξης της εργαλειοθήκης δημοκρατίας του Νηπιαγωγείου Ροδόπολης Αττικής, δηλαδή τη συλλογική πορεία προς τη συνδιαμόρφωση ενός οργανωμένου τρόπου λειτουργίας με στοιχεία αυτοδιαχείρισης της σχολικής τάξης με στόχο την έμπρακτη απόδοση του ρόλου του ενεργού πολίτη στον/στη μαθητή/τρια. Η εργαλειοθήκη αυτή, η οποία προέκυψε μέσα από έναν ανοικτό σχεδιασμό, περιλαμβάνει πρακτικές εφαρμογές, και εργαλεία συμμετοχικού σχεδιασμού για την αυτό-οργάνωση της τάξης του νηπιαγωγείου. Επιπλέον, θέτει σε σημαντική θέση την έννοια της τεχνολογίας και της πρωτότυπης κατασκευής που οι μαθητές/τριες χρησιμοποίησαν ως μέσο αλλά και ως υλικό για τη δημιουργία των δικών τους τεχνουργημάτων και εν τέλει ως δυναμικό εργαλείο αυτό-οργάνωσης και διαβούλευσης με την τοπική κοινότητα, τον σύλλογο γονέων αλλά και το Δημοτικό Σχολείο της Ροδόπολης. Στο πλαίσιο της παρούσας διατριβής, με βάση τα παραπάνω σχεδιάστηκαν και αναπτύχθηκαν κατάλληλες μαθησιακές εμπειρίες, οι οποίες ενσωματώθηκαν στο υποχρεωτικό αλλά και προαιρετικό ωρολόγιο πρόγραμμα του νηπιαγωγείου, αποτελώντας τη βάση για την καλλιέργεια της άμεσης συμμετοχικής δημοκρατίας και της ενεργής πολιτειότητας ως μία ιδεολογία που θα εξελιχθεί σε φιλοσοφία και τρόπο ζωής. Τα αποτελέσματα της έρευνας αλλά και οι απόψεις των γονέων κρίθηκαν ως δεδομένα ιδιαίτερα ενθαρρυντικά και σημαντικά καθώς τόνισαν το ενδιαφέρον των παιδιών για συμμετοχή σε συλλογικές δημοκρατικές δράσεις, ενώ παράλληλα ανέδειξαν την καλλιέργεια μίας μορφής δημοκρατικής νοημοσύνης που εκφράστηκε στο οικογενειακό περιβάλλον με αυθόρμητο τρόπο. Η συγκεκριμένη εκπαιδευτική προσέγγιση βρίσκεται σε πλήρη εναρμόνιση με τους γενικότερους εκπαιδευτικούς στόχους σε παγκόσμιο επίπεδο σύμφωνα με τους οποίους το παιδί τίθεται στο επίκεντρο των εξελίξεων όχι πλέον ως παθητικός δέκτης αλλά ως συνδιαμορφωτής σε θέματα που το αφορούν άμεσα. Υπό αυτό το πρίσμα, διαφαίνεται πως η εργαλειοθήκη Δημοκρατίας εισάγει μια νέα προοπτική στην καλλιέργεια της πολιτειότητας στο νηπιαγωγείο, αποτελώντας ένα απτό και απεικονιστικό τρόπο εγκαθίδρυσης της αφηρημένης έννοιας της Δημοκρατίας μέσα στο άμεσο σχολικό περιβάλλον των παιδιών. Επιλέγοντας και χρησιμοποιώντας τις προτάσεις, τα μέσα και τα εργαλεία που εμπεριέχονται σε αυτή, η σχολική τάξη μεταμορφώνεται από σύνολο ατόμων σε μία «κοινωνία πολιτών» με σημείο αναφοράς το Νηπιαγωγείο της τοπικής κοινότητας της Ροδόπολης.