Εκφάνσεις του φεμινισμού στα έργα γυναικών που σκηνοθέτησαν Ελληνίδες (1992-2018)

Abstract

This doctoral thesis aims to enrich and broaden the dialogue about the female presence in contemporary Greek theater by means of primary archival research, historiographical mapping out and focused dramatic analysis of works by women that were staged by contemporary female directors over the past three decades in Greece. Through archival research, the thesis contributes a history of female direction in Greek theater from the late 19th century to the end of the 20th century; a recorded history, enriched with new directorial female figures, that was lacking in the relevant literature up to now. Furthermore, primary research on texts by women writers put on stage by women directors since 1974, a landmark of contemporary Greek history, yields both quantitative and qualitative data that lead to the revision of earlier positions regarding the putative absence of "women's" theater in Greece. The catalogued results of the primary research document plays staged in Greek theater from 1974 to 2018, during which period women play a central creative role in both directing and writing with an increasing trend from 1992 into the early 21st century. The performed plays are examined both diachronically and in terms of content, in the light of briefly outlined trends in feminist criticism and theory, so as to discern the treatment of women and femininity in them. Intertextuality emerged as a cohesive trope of the recorded dramaturgical material by Greek women dramatists re-writing the “feminine” and directed by women (1992-2018). The intertextual content of the plays is further categorised on the basis of their focus on biographies, ancient myths, foreign dramaturgy and literature, and fairy tales. The exploration of "female" experience and the representation of the “feminine” in contemporary Greek theatre writing under the lens of feminist theories is meant in strategic rather than essentialist terms of conceptualising gender and sexual difference. The present dramatic analysis has shown that contemporary Greek women's dramaturgy recognizes femininities as displaced bodies within the phallocentric social space, it struggles to overturn established models of patriarchal subjugation, demands visibility for excluded bodies in official History and renews theatrical writing through a language that is embodied, non-linear, fluid and poetic, which is often associated with ‘ecriture feminine’ of the second wave of feminist thought. In all, the present thesis aims to make an original contribution to theatre research in a number of ways: it maps out and highlights women’s presence in directing in Greece and contributes to theatre historiography not only through extensive archival research across time but also, through dramaturgical analyses of women’s plays that have been recently staged, it identifies new trends and theoretical concerns regarding women’s writing and inscriptions of the “feminine” in Greek theater that have not been sufficiently researched until now.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή έχει ως στόχο να εμπλουτίσει και να διευρύνει την χαρτογράφηση και τον επιστημονικό διάλογο γύρω από τη γυναικεία παρουσία στο σύγχρονο ελληνικό θέατρο βάσει της ιστοριογραφικής καταγραφής σκηνοθέτιδων από τον 19ο αιώνα, της πρωτογενούς αρχειακής έρευνας παραστάσεων από την μεταπολίτευση, και εστιασμένης δραματουργικής ανάλυσης έργων γυναικών που παραστάθηκαν από σύγχρονες σκηνοθέτιδες στην Ελλάδα κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Μέσω της αρχειακής έρευνας πραγματοποιείται αναδρομή στην ιστορία της γυναικείας σκηνοθεσίας στο ελληνικό θέατρο από τα τέλη του 19ου αιώνα έως τα τέλη του 20ου αιώνα, η οποία απουσιάζει από την δημοσιευμένη βιβλιογραφία, την οποία επίσης ενημερώνει με την προσθήκη νέων προσώπων. Επιπλέον, από την πρωτογενή έρευνα προκύπτουν ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα που οδηγούν σε αναθεώρηση παλαιότερων τοποθετήσεων γύρω από την απουσία “γυναικείου” θεάτρου στην Ελλάδα. Τα αποτελέσματα της πρωτογενούς έρευνας καταγράφουν και κατηγοριοποιούν τα έργα που παραστάθηκαν στο ελληνικό θέατρο από το 1974 έως το 2018, στα οποία πρωταγωνιστεί η γυναίκα δημιουργικά τόσο στην σκηνοθεσία όσο και στη συγγραφή. Μέσω της πρωτογενούς έρευνας τεκμηριώνεται η αυξανόμενη παρουσία των γυναικών στο ελληνικό θέατρο από τα τέλη του 20ου έως τις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα. Παράλληλα, επισημαίνονται σημαντικές παράμετροι, οι οποίοι αφορούν τη γυναικεία θεατρική (συγγραφική και σκηνοθετική) δραστηριοποίηση, οι οποίοι σχετίζονται με τον άξονα του χρόνου, αλλά και το περιεχόμενο της συγγραφικής παραγωγής και της σκηνοθετικής επιλογής γυναικών δημιουργών. Με γνώμονα τις διεθνείς τάσεις στη φεμινιστική θεωρία και κριτική, οι οποίες διαγράφονται συνοπτικά, μελετάται το πρωτογενές δραματουργικό υλικό γυναικών που έχει παρασταθεί, στο οποίο αναδεικνύεται η διακειμενικότητα ως κύριο και συνεκτικό χαρακτηριστικό πλήθους των καταγεγραμμένων θεατρικών έργων. Με κριτήριο τη διακειμενικότητα εντοπίστηκαν τέσσερις κυρίαρχοι τρόποι επανεγγραφής του “γυναικείου” στα θεατρικά έργα Ελληνίδων δραματουργών (1992-2018) που επέλεξαν να σκηνοθετήσουν γυναίκες: βιογραφίες, αρχαιόμυθα, ξένη δραματουργία και λογοτεχνία, παραμύθια. Με άξονες αυτές τις κατηγορίες εγγραφής της γυναικείας εμπειρίας, αναλύονται δραματουργικά (35) έργα με στόχο να διερευνηθεί η αντίληψη του “γυναικείου”, με την στρατηγική και όχι την ουσιοκρατική χρήση της έννοιας, στη σύγχρονη ελληνική θεατρική γραφή υπό το πρίσμα των σύγχρονων φεμινιστικών θεωριών. Όπως αποδεικνύεται μέσω της δραματουργικής ανάλυσης, η δραματουργία γυναικών στην σύγχρονη Ελλάδα αναγνωρίζει τις θηλυκότητες ως εκτοπισμένα σώματα εντός του φαλλοκρατικού κοινωνικού χώρου, αγωνίζεται να ανατρέψει εγκαθιδρυμένα μοντέλα πατριαρχικής καθυπόταξης, διεκδικεί ορατότητα για τα αποκλεισμένα σώματα από την παράδοση και την επίσημη Ιστορία, ενώ ανανεώνει τη θεατρική γραφή μέσω του σωματοποιημένου, μη γραμμικού, ρευστού και ποιητικού λόγου, που μπορεί να συνδεθεί με τα γνωρίσματα της αποκαλούμενης “γυναικείας γραφής”, την οποία θεματοποίησε το δεύτερο κύμα του φεμινιστικού κινήματος στον εικοστό αιώνα. Η διατριβή, επομένως, φιλοδοξεί να αποτελέσει μια πρωτότυπη συνεισφορά στην ελληνική θεατρική έρευνα, καθώς αναδεικνύει την γυναικεία παρουσία στην σκηνοθεσία στην Ελλάδα και συνεισφέρει, όχι μόνον στην θεατρική ιστοριογραφία μέσω εκτεταμένης αρχειακής έρευνας, αλλά επίσης, μέσω των δραματουργικών αναλύσεων των έργων γυναικών συγγραφέων που παραστάθηκαν, εντοπίζει νέες τάσεις και θεωρητικούς προβληματισμούς γύρω από το “γυναικείο” και τις εγγραφές της θηλυκότητας στο σύγχρονο ελληνικό θέατρο και την θεατρική γραφή, που δεν είχαν έως τώρα ερευνηθεί επαρκώς.