Η νεώτερη πόλη της Χαλκίδας: πολεοδομική εξέλιξη από την απελευθέρωση έως τις αρχές της εκβιομηχάνισής της (1833-1915)

Abstract

This research focuses on the study of the development of the Chalkida city from its liberation from the Ottomans to the beginning of its industrialization. It investigates and analyzes the characteristics of the study area combined with the urban planning policy in Greece and its implementation, based on the trends of urban reconstruction in Europe during the 19th century. Emphasis is placed on the stable characteristics of the space, the relationship between the city and the countryside, and the public-private space dynamic while they are affected by the social and economic development of the city within the historical frame of the new Greek state. An overview of the urban structure and the role of the city from antiquity to liberation is attempted with references to the historical frame and the political and economic history of the 19th century. The time period of the study is divided into two sub-periods: the first sub-period from 1833 to 1870 and the second from 1870 to 1912. The administrative organization of the city, the demographic data and the changes in the social structure are investigated for each sub-period, as well as how changes in land ownership and economy affect Chalkida’s urban development. Also, the urban structure of the city is studied, its area at the time of its incorporation into the new Greek state and the organization of the urban space and the way that it is affected by various factors such as: the first urban plan of the city, the modifications of administrative structures, the location of the city in Euripos strait, the existence of two ports, its composition in several districts, as well as the infrastructure projects that are gradually evolving. In this way, the form and relationship between public and private spaces are outlined, as public open spaces and squares are formed through modifications of the city plan which take place during the 19th century. In addition, the decisive role of the position of the market and the change of place of the commercial center of the city is analyzed. Moreover, the loss of the fortified character of the city with the gradual evolution of the form of the fortifications and their final demolition is highlighted. It is established that the urban planning policy focused on the elimination of the Ottoman form of the modern Greek city, which was a decisive fact for the formation of the coastal front and the reinforcement of the Chalkida’s extroversion. According to this urban planning policy, the religious buildings either changed their use and form or were demolished, while the demolition of the fortifications and the filling of the moat allowed the unification of the walled city with the Suburb and the creation of new land that enabled the urban reconstruction of the city by creating major boulevards and designing important large-scale public and private buildings. As a result, the city lost its “oriental” character and acquired an urban and morphological structure, typical of a modern Greek city, in accordance with the prevailing conditions and the local architectural tradition. The image of the modern Greek city changed definitively after the radical interventions of the state: the demolition of the fortifications, the construction of embankments, the creation of the coastal front, but also the presence of the first industrial zones that testify Chalkida’s gradual industrialization. It is documented that the city loses its role as a key Mediterranean port connecting the West and the East, as a station on the medieval maritime route, and takes on a more limited commercial and economic role as a port for the rural central Greece, as its new boundaries are shaped up to present-day Central Greece. To sum up, in this research the way of interaction of the various factors in the urban development of the city is investigated, aiming to come to conclusions concerning their influence on the transformation of the city and the way that the city reacted to these factors.

Η έρευνα επικεντρώνεται στη μελέτη της εξελικτικής πορείας της πόλης της Χαλκίδας από την απελευθέρωσή της από τους Οθωμανούς έως τις αρχές της εκβιομηχάνισής της. Εξετάζει και αναλύει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης περιοχής μελέτης με καμβά την πολεοδομική πολιτική στην Ελλάδα και την εφαρμογή της με βάση τις τάσεις της πολεοδομικής ανασυγκρότησης στον ευρωπαϊκό χώρο τον 19ο αιώνα. Δίνεται έμφαση στα σταθερά χαρακτηριστικά του χώρου, στη σχέση της πόλης-υπαίθρου και δημόσιου-ιδιωτικού χώρου όπως επηρεάζονται από την κοινωνική και οικονομική εξέλιξη της πόλης μέσα στο ιστορικό πλαίσιο του νέου ελληνικού κράτους. Επιχειρείται η επισκόπηση της αστικής συγκρότησης και του ρόλου της πόλης από την αρχαιότητα μέχρι την απελευθέρωση με αναφορές στο ιστορικό πλαίσιο και την πολιτική και οικονομική ιστορία του 19ου αιώνα. Η υπό μελέτη χρονική περίοδος διαχωρίζεται σε δύο υποπερίοδους: την πρώτη υποπερίοδο από το 1833 έως το 1870 και τη δεύτερη από το 1870 έως το 1912. Για τις υποπεριόδους αυτές διερευνάται η διοικητική οργάνωση της πόλης, τα δημογραφικά δεδομένα και οι μεταβολές της κοινωνικής συγκρότησης, καθώς και οι μεταβολές στη γαιοκτησία και την οικονομία, και ο τρόπος με τον οποίο αυτές επηρεάζουν την πολεοδομική εξέλιξή της. Μελετάται επίσης η πολεοδομική συγκρότηση της πόλης, η έκτασή της κατά την στιγμή της ένταξή της στο νέο ελληνικό κράτος και η οργάνωση του αστικού χώρου όπως επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες όπως το πρώτο πολεοδομικό σχέδιο, οι τροποποιήσεις στις πολεοδομικές και διοικητικές δομές, η θέση της πόλης στον πορθμό του Ευρίπου, η λειτουργία δύο λιμένων, η λειτουργική συγκρότησή της σε συνοικίες και πλατώματα, καθώς και τα έργα υποδομής που εξελίσσονται σταδιακά. Με αυτόν τον τρόπο σκιαγραφείται η μορφή και η σχέση δημόσιου και ιδιωτικού χώρου, καθώς καταγράφονται οι δημόσιοι ελεύθεροι χώροι, πλατείες και πλατώματα που διαμορφώνονται μέσα από τις τροποποιήσεις του σχεδίου πόλεως κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Επιπλέον, αναλύεται ο καθοριστικός ρόλος της θέσης της αγοράς και της μεταφοράς του εμπορικού κέντρου στην πολεοδομική εξέλιξη της πόλης και επισημαίνεται η απώλεια του οχυρωματικού της χαρακτήρα με τη σταδιακή εξέλιξη της μορφής των οχυρώσεων και την οριστική κατεδάφισή τους. Διαπιστώνεται ότι η πολεοδομική πολιτική επικεντρώθηκε στην εξάλειψη της οθωμανικής μορφής της νεοελληνικής πόλης, γεγονός καθοριστικό για τη διαμόρφωση ενιαίου παραλιακού μετώπου και την ενίσχυση της εξωστρέφειάς της. Στο πλαίσιο αυτής της πολεοδομικής πολιτικής τα οθωμανικά κτήρια θρησκευτικού χαρακτήρα απέκτησαν άλλες χρήσεις, άλλαξαν μορφή, αλλοιώθηκαν ή κατεδαφίστηκαν, ενώ η κατεδάφιση των οχυρώσεων και η επίχωση της τάφρου επέτρεψαν την ενοποίηση της τειχισμένης πόλης με το Προάστειο και τη δημιουργία νέων οικοπέδων που έδωσαν τη δυνατότητα πολεοδομικής ανασυγκρότησης της πόλης με τη δημιουργία μεγάλων λεωφόρων και τον σχεδιασμό σημαντικών δημόσιων και ιδιωτικών κτηρίων μεγάλης κλίμακας. Ως εκ τούτου η πόλη απώλεσε τον «ανατολίτικο» χαρακτήρα της και απέκτησε πολεοδομική και μορφολογική δομή νεοελληνικής πόλης σύμφωνα με τις επικρατούσες συνθήκες και την τοπική αρχιτεκτονική παράδοση. Η εικόνα της νεοελληνικής πόλης άλλαξε οριστικά μετά τις ριζικές επεμβάσεις της πολιτείας: την κατεδάφιση των οχυρώσεων, την κατασκευή κρηπιδωμάτων, τη δημιουργία ενιαίου παραλιακού μετώπου, αλλά και την παρουσία των πρώτων αστικών πυρήνων βιομηχανικής χρήσης που προδίδουν την σταδιακή εκβιομηχάνισή της. Τεκμηριώνεται ότι η πόλη χάνει τον ρόλο της ως σημαντικό μεσογειακό λιμάνι που συνδέεται με Δύση και Ανατολή, ως σταθμός του θαλασσίου δρόμου του Μεσαίωνα και αποκτά έναν περιορισμένο εμπορικό και οικονομικό ρόλο ως επίνειο της αγροτικής κεντρικής Ελλάδας, καθώς διαμορφώνονται τα νέα όρια της μέχρι τη σημερινή Στερεά Ελλάδα. Συνοψίζοντας, στην παρούσα μελέτη διερευνάται ο τρόπος αλληλεπίδρασης των διαφόρων παραγόντων στην πολεοδομική εξέλιξη της πόλης, με απώτερο σκοπό τη διατύπωση συμπερασμάτων σχετικά με τον τρόπο επίδρασης τους στον μετασχηματισμό της και τον τρόπο με τον οποίο η πόλη αντέδρασε στους παράγοντες αυτούς.