Αναλύοντας κριτικά τη ρητορική μίσους: αναπαραστάσεις των προσφύγων/ισσών σε κείμενα πλειονοτικών και μεταναστών/τριών μαθητών/τριών

Abstract

In this thesis, I explore the positions of students attending the 5th and 6th grade of the Greek primary school (10–11-year-olds) regarding refugees and the coordinated discourses with these positions. In particular, I study the representations of refugees as they emerge from the positions of majority students and students of immigrant origin attending the 5th and 6th grade of the Greek primary school on the occasion of current affairs texts. The study aims to examine whether and to what extent hate speech is reproduced and from which discourses it draws each time. Also, I seek to identify the similarities and/or differences that majority and immigrant students present concerning the ways in which they construct refugees and the discourses they reproduce. In order to carry out the research, I visited three primary schools in Attica Region, where refugee students also attend. Participants in the research are 84 students, 56 from the 5th and 28 from the 6th grade. Out of all the students, 28 belong to the majority group, while 56 have an immigrant background. First, I collected television excerpts of news programs that refer to refugee issues and images that project refugees. I proceeded to select, transcribe and analyze two indicative television excerpts. Then, I created a questionnaire consisting of open-ended questions, in which I use the above texts as well as two images that display corresponding topics as stimuli with the aim that students express their opinions about refugees. This questionnaire was my main data collection tool. Furthermore, I utilized the observation notes to collect additional ethnographic data and trace the attitudes of majority and immigrant students towards their refugee classmates. The observation took place during the lessons attended by majority, immigrant, and refugee students and my role in this process was that of a non-participating observer. My research draws from the field of Critical Discourse Studies, which focuses on how speakers with their (linguistic) choices at the micro-level position themselves in relation to dominant discourses at the macro-level (see among others van Dijk 2008). For the analysis of the texts and the data of the questionnaires, I used the Discourse-historical Approach, which employs a set of discursive strategies, that is, discursive practices, adopted to achieve a specific social, political, psychological or linguistic goal (Reisigl & Wodak 2001). In addition, I carried out a quantitative analysis on the questionnaires to examine the extent to which majority and immigrant students promote specific discourses and reproduce hate speech against refugees, as well as to identify any similarities or differences between the majority and immigrant students. From the analysis it emerged that students, both majority and immigrant, draw from the racist discourse, promoting the exclusion or the assimilation of refugees. In addition, they draw on anti-racist discourse, denouncing racism and promoting equality. At the same time, I identified representations that combine both above discourses, promoting the discourse of liquid racism. Regarding the results of the quantitative analysis, although I detected some differences between the two groups, I found that the majority and immigrant students show more similarities, as both groups promote more the racist discourse and the discourse of liquid racism and less the antiracist discourse. The identification of the immigrant students with the majority group highlights that the former have internalized the homogenizing values that the majority group has indirectly and implicitly imposed on them. Finally, the results of the observation confirm the above, as it turned out that refugee school students are usually marginalized. Considering these findings, most students, both majority and immigrant, reproduce hate speech, and actually, hate speech that is not prosecuted according to anti-racist legislation (hard hate speech), but soft hate speech that indirectly and implicitly devalues and undermines refugees.

Στην παρούσα διατριβή μελετώ τις τοποθετήσεις των μαθητών/τριών Ε΄ και ΣΤ΄ δημοτικού όσον αφορά τους/τις πρόσφυγες/ισσες και τους λόγους με τους οποίους συντονίζονται οι τοποθετήσεις αυτές. Ειδικότερα, μελετώ τις αναπαραστάσεις των προσφύγων/ισσών όπως αυτές προκύπτουν από τις τοποθετήσεις των πλειονοτικών μαθητών/τριών και των μαθητών/τριών μεταναστευτικής καταγωγής των Ε΄ και ΣΤ΄ τάξεων τριών πολυπολιτισμικών δημοτικών σχολείων με αφορμή κείμενα της επικαιρότητας. Στόχος μου είναι να εξετάσω αν και σε ποιο βαθμό αναπαράγεται η ρητορική μίσους και από ποιους λόγους αντλεί κάθε φορά. Ακόμα, επιδιώκω να εντοπίσω τις ομοιότητες ή/και τις διαφορές που παρουσιάζουν οι πλειονοτικοί/ές και μετανάστες/τριες μαθητές/τριες όσον αφορά τους τρόπους με τους οποίους κατασκευάζουν τους/τις πρόσφυγες/ισσες και τους λόγους που αναπαράγουν. Για την υλοποίηση της έρευνας επισκέφτηκα τρία δημοτικά σχολεία της Περιφέρειας Αττικής, στα οποία φοιτούν και πρόσφυγες/ισσες μαθητές/τριες. Στην έρευνα συμμετείχαν 84 μαθητές/τριες, 56 από την Ε’ και 28 από την ΣΤ’ τάξη. Από το σύνολο των μαθητών/τριών οι 28 ανήκουν στην πλειονοτική ομάδα, ενώ οι 56 έχουν μεταναστευτικό υπόβαθρο. Αρχικά, συγκέντρωσα τηλεοπτικά αποσπάσματα ειδησεογραφικών εκπομπών που αναφέρονται σε προσφυγικά θέματα και εικόνες που προβάλλουν πρόσφυγες/ισσες. Έπειτα, προχώρησα στην επιλογή και περαιτέρω επεξεργασία δύο ενδεικτικών τηλεοπτικών αποσπασμάτων. Στη συνέχεια, διαμόρφωσα ένα ερωτηματολόγιο αποτελούμενο από ερωτήσεις ανοιχτού τύπου, στο οποίο αξιοποίησα τα παραπάνω κείμενα καθώς και δύο εικόνες που προβάλλουν αντίστοιχα θέματα ως ερεθίσματα με στόχο οι μαθητές/τριες να εκφράσουν τις απόψεις τους για τους/τις πρόσφυγες/ισσες. Το ερωτηματολόγιο αυτό αποτέλεσε το βασικό εργαλείο συλλογής των δεδομένων μου. Συμπληρωματικά, αξιοποίησα τις σημειώσεις παρατήρησης για να συλλέξω επιπλέον εθνογραφικά στοιχεία και να ανιχνεύσω τις συμπεριφορές των πλειονοτικών και μεταναστών/τριών μαθητών/τριών απέναντι στους/στις πρόσφυγες/ισσες συμμαθητές/τριές τους. Η καταγραφή των σημειώσεων παρατήρησης πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια των μαθημάτων που παρακολουθούν τόσο πλειονοτικοί/ές και μετανάστες/τριες όσο και πρόσφυγες/ισσες μαθητές/τριες και ο ρόλος μου σε αυτή τη διαδικασία ήταν αυτός της αμέτοχης παρατηρήτριας. Η έρευνά μου αντλεί από το πεδίο των Κριτικών Σπουδών Λόγου (Critical Discourse Studies), οι οποίες επικεντρώνονται στον τρόπο που οι ομιλητές/τριες με τις (γλωσσικές) επιλογές τους στο μικρο-επίπεδο τοποθετούνται ως προς τους κυρίαρχους λόγους στο μακρο-επίπεδο (βλ. μεταξύ άλλων van Dijk 2008). Ειδικότερα, για την ανάλυση των κειμένων και των δεδομένων του ερωτηματολογίου αξιοποίησα τη Λογοϊστορική Προσέγγιση (Discourse-historical Approach), η οποία επιστρατεύει ένα σύνολο στρατηγικών λόγου (discursive strategies), δηλαδή πρακτικές λόγου (discursive practices), που υιοθετούνται για να πετύχουν έναν συγκεκριμένο κοινωνικό, πολιτικό, ψυχολογικό ή γλωσσικό στόχο (Reisigl & Wodak 2001). Επιπλέον, πραγματοποίησα και ποσοτική ανάλυση στα ερωτηματολόγια με σκοπό να εξετάσω τον βαθμό στον οποίο οι πλειονοτικοί/ές και οι μετανάστες/τριες μαθητές/τριες προωθούν συγκεκριμένους λόγους και αναπαράγουν τη ρητορική μίσους απέναντι στους/στις πρόσφυγες/ισσες, καθώς και να εντοπίσω τυχόν ομοιότητες ή διαφορές μεταξύ των πλειονοτικών και των μεταναστών/τριών μαθητών/τριών. Από την ανάλυση προέκυψε ότι οι μαθητές/τριες, τόσο οι πλειονοτικοί/ές όσο και οι μετανάστες/τριες αντλούν από τον ρατσιστικό λόγο, προωθώντας τον αποκλεισμό ή την αφομοίωση των προσφύγων/ισσών. Επιπλέον, αντλούν από τον αντιρατσιστικό λόγο, καταγγέλλοντας τον ρατσισμό και προωθώντας την ισότητα. Παράλληλα, εντόπισα αναπαραστάσεις που συνδυάζουν στοιχεία και από τους δύο παραπάνω λόγους, προωθώντας τον λόγο του ρευστού ρατσισμού. Όσον αφορά τα αποτελέσματα της ποσοτικής ανάλυσης, παρόλο που εντόπισα ορισμένες διαφορές ανάμεσα στις δύο ομάδες, διαπίστωσα ότι οι πλειονοτικοί/ές και οι μετανάστες/τριες μαθητές/τριες παρουσιάζουν περισσότερες ομοιότητες, καθώς και οι δύο ομάδες προωθούν περισσότερο τον ρατσιστικό λόγο και τον λόγο του ρευστού ρατσισμού και λιγότερο τον αντιρατσιστικό λόγο. Η ταύτιση των μεταναστών/τριών μαθητών/τριών με την πλειονοτική ομάδα αναδεικνύει πως οι πρώτοι/ες έχουν εσωτερικεύσει τις ομογενοποιητικές αξίες που έμμεσα και υπόρρητα τους έχει επιβάλει η πλειονοτική ομάδα. Τέλος, τα αποτελέσματα της παρατήρησης επιβεβαιώνουν τα παραπάνω, καθώς όπως προέκυψε οι πρόσφυγες/ισσες μαθητές/τριες των σχολείων είναι συνήθως περιθωριοποιημένοι/ες. Λαμβάνοντας υπόψη τα ευρήματα αυτά, οι περισσότεροι/ες μαθητές/τριες, τόσο πλειονοτικοί/ές όσο και μετανάστες/τριες, αναπαράγουν τη ρητορική μίσους, και μάλιστα, τη ρητορική μίσους που δεν εμπίπτει στην αντιρατσιστική νομοθεσία (παράνομη/ισχυρή ρητορική μίσους), αλλά τη μετριασμένη ρητορική μίσους που έμμεσα και υπόρρητα απαξιώνει και υπονομεύει τους/τις πρόσφυγες/ισσες.