Η ενεργειακή μετάβαση στην Ευρώπη από την οπτική της διεθνούς πολιτικής οικονομίας, των επιχειρηματικών οικοσυστημάτων και της επιχειρηματικότητας

Abstract

This dissertation explores the complex relationships between international political economy (IPE), the dynamics of business ecosystems, and the evolving entrepreneurship in the European energy sector. The aim is to understand how geopolitical, economic, and technological dynamics at the macrolevel, the interactions of ecosystems at the mesolevel, and business activities at the microlevel coevolve and influence each other, particularly in the context of the ongoing energy transition in Europe and globally. The study focuses on the Greek Region of Eastern Macedonia and Thrace (ReMTh) to analyze the distinct development of a less competitive region of Europe within the broader global and European energy restructuring. A mixed-methods approach was used, combining extensive literature reviews, collection and analysis of secondary data, and primary data through action research interviews with 16 experts, as well as a survey of 89 energy companies in the ReMTh. In addition, eight in-depth interviews were conducted with small business owners from this sample, addressing the challenges they face at the strategic, technological, management, innovation, and financial performance levels. It was found that the IPE of energy in Europe today is decisively shaped by increasing investments in renewable energy sources (RES), alongside significant geopolitical changes such as the Russia-Ukraine conflict, the re-ignition in the Middle East, and the development of new and old regional alliances and agreements. Although the integration of RES is accelerating, the continued use of fossil fuels remains high, creating sharp imbalances and raising new questions regarding the speed and diffusion of the energy transition. Energy ecosystems—that is, the interaction systems between raw material and input suppliers, producers, distributors, and energy consumers—in the European Union (EU) and Greece are affected by dependence on fossil fuels, unstable regulatory frameworks, and the intermittent nature of RES. Strengthening interconnections between energy networks in the EU—as well as the development of energy storage technologies—is critical for stabilizing energy prices and optimizing the use of RES, thus enhancing energy security. The liberalization of the energy sector in Greece has increased revenues primarily for large suppliers, reinforcing oligopolistic structures that limit competition. There is an urgent need for structural reforms and support for smaller businesses to increase competitiveness and diversity in the energy market, thereby somewhat reducing the dominant position and price control held by large suppliers and the sharp price increases seen today, especially amid the energy crisis triggered by the Russia-Ukraine war. The key to addressing the one-sided dominance of large producers lies in enhancing the capacity and production of smaller players, thereby reducing the influence of powerful, dominant positions and leading to a more open and diversified energy production. This dynamic underscores the importance of local interventions, where decentralized and autonomous energy production by “prosumer” (provider-consumer) actors can play a significant role. It highlights the need for targeted support for energy-producing businesses, particularly smaller ones facing comparative disadvantages. Policy recommendations include diversifying energy sources, investing in storage technologies, strengthening energy interconnection within the EU to maintain energy stability, and establishing the Institutes of Local Development-Innovation (ILDIs) to provide focused and structured support at the local level to energy companies facing competitiveness gaps. In conclusion, a comprehensive macro-meso-micro framework is essential to understand the multi-level energy dynamics in Europe. The interconnectedness of geopolitical, economic, and technological factors requires flexible and coordinated policies to support the development and innovation of energy companies, ensuring the sustainability of the energy transition.

Η παρούσα διατριβή διερευνά τις πολύπλοκες σχέσεις μεταξύ της διεθνούς πολιτικής οικονομίας (ΔΠΟ), της δυναμικής των επιχειρηματικών οικοσυστημάτων και της μετεξελισσόμενης επιχειρηματικότητας στον ευρωπαϊκό τομέα ενέργειας. Στόχος είναι η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι γεωπολιτικές, οικονομικές και τεχνολογικές δυναμικές σε μακροεπίπεδο, οι αλληλεπιδράσεις των οικοσυστημάτων σε μεσοεπίπεδο και οι επιχειρηματικές δραστηριότητες σε μικροεπίπεδο συνδιαμορφώνονται και αλληλοεπηρεάζονται, ιδίως στο πλαίσιο της εν εξελίξει ενεργειακής μετάβασης στην Ευρώπη και σε ολόκληρο τον πλανήτη. Εστιάζει στην ελληνική Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης (ΠΑΜΘ) για να αναλυθεί η ιδιομορφία της εξέλιξης μιας λιγότερο ανταγωνιστικής περιφέρειας της Ευρώπης μέσα στη γενικότερη παγκόσμια και ευρωπαϊκή ενεργειακή αναδιάρθρωση. Χρησιμοποιήθηκε μια προσέγγιση πολλαπλών μεθόδων διερεύνησης, συνδυάζοντας εκτεταμένες βιβλιογραφικές ανασκοπήσεις, συλλογή και ανάλυση δευτερογενών δεδομένων και πρωτογενών δεδομένων μέσω συνεντεύξεων έρευνας δράσης με 16 εμπειρογνώμονες καθώς και δημοσκοπική έρευνα με δείγμα 89 επιχειρήσεων ενέργειας στην ΠΑΜΘ. Επιπλέον πραγματοποιήθηκαν οκτώ εις βάθος συνεντεύξεις με ιδιοκτήτες μικροεπιχειρήσεων αυτού του δείγματος αναφορικά με τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν σε επίπεδο στρατηγικής, τεχνολογίας, διαχείρισης, καινοτομικότητας και χρηματοοικονομικών επιδόσεων. Διαπιστώθηκε ότι η ΔΠΟ της ενέργειας στην Ευρώπη διαμορφώνεται στις μέρες μας αποφασιστικά από τις αυξανόμενες επενδύσεις σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ), παράλληλα με τις σημαντικές γεωπολιτικές αλλαγές όπως η σύγκρουση Ρωσίας-Ουκρανίας, η εκ νέου ανάφλεξη στη Μέση Ανατολή και η εξέλιξη νέων και παλαιότερων περιφερειακών συμμαχιών και συμφωνιών. Παρότι η ενσωμάτωση των ΑΠΕ επιταχύνεται, η συνεχής χρήση ορυκτών καυσίμων παραμένει υψηλή, γεγονός που δημιουργεί έντονες ανισορροπίες και θέτει νέα ερωτήματα για την ταχύτητα και τη διάχυση της ενεργειακής μετάβασης. Τα οικοσυστήματα ενέργειας –δηλαδή τα διαχωρικά συστήματα αλληλεπίδρασης μεταξύ προμηθευτών πρώτων υλών και εισροών, παραγωγών, διανομέων και καταναλωτών ενέργειας– της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) και της Ελλάδας επηρεάζονται από την εξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα, τα ασταθή ρυθμιστικά πλαίσια και τη διαλείπουσα φύση των ΑΠΕ. Η ενίσχυση των διασυνδέσεων μεταξύ των ενεργειακών δικτύων στην ΕΕ –αλλά και η ανάπτυξη της τεχνολογίας αποθήκευσης ενέργειας– είναι κρίσιμη για τη σταθεροποίηση των τιμών της ενέργειας και τη βέλτιστη χρήση των ΑΠΕ, ενισχύοντας την ενεργειακή ασφάλειά της. Η απελευθέρωση του τομέα της ενέργειας στην Ελλάδα έχει αυξήσει τα έσοδα κυρίως για μεγάλους παρόχους, ενισχύοντας ολιγοπωλιακές δομές που περιορίζουν τον ανταγωνισμό. Η ανάγκη για δομικές μεταρρυθμίσεις και στήριξη των μικρότερων επιχειρήσεων είναι επείγουσα για την αύξηση της ανταγωνιστικότητας και της ποικιλομορφίας στην αγορά ενέργειας, περιορίζοντας σε κάποιο βαθμό τη δεσπόζουσα θέση και τον έλεγχο των τιμών εκ μέρους των μεγάλων παροχών και των μεγάλων αυξήσεων των τιμών στις μέρες μας, ιδίως στις συνθήκες της ενεργειακής κρίσης που προκλήθηκε από τον πόλεμο Ρωσίας-Ουκρανίας. Το κλειδί για την αντιμετώπιση της μονόπλευρης κυριαρχίας των μεγάλων παραγωγών έγκειται στην ενίσχυση της ικανότητας και της παραγωγής των μικρότερων παικτών, μειώνοντας έτσι την επιρροή των ισχυρών, κυρίαρχων θέσεων και οδηγώντας σε αύξηση της παραγωγής ενέργειας με πιο ανοικτό και διαφοροποιημένο τρόπο. Η δυναμική αυτή αναδεικνύει τη σημασία των τοπικών παρεμβάσεων, όπου η αποκεντρωμένη και αυτόνομη παραγωγή ενέργειας από «παροχοκαταναλωτές» (prosumers) μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο. Αυτό υπογραμμίζει την ανάγκη για στοχευμένη στήριξη των επιχειρήσεων παραγωγής ενέργειας, ιδίως των μικρότερων, που αντιμετωπίζουν συγκριτικές αδυναμίες. Οι προτάσεις πολιτικής περιλαμβάνουν τη διαφοροποίηση των πηγών ενέργειας, τις επενδύσεις σε τεχνολογίες αποθήκευσης, την ενίσχυση της ενεργειακής διασύνδεσης εντός της ΕΕ για τη διατήρηση της ενεργειακής σταθερότητας και τη δημιουργία Ινστιτούτων Τοπικής Ανάπτυξης-Καινοτομίας (ΙΤΑΚ) για την παροχή εστιασμένης και δομημένης υποστήριξης σε τοπικό επίπεδο και σε επιχειρήσεις ενέργειας που αντιμετωπίζουν υστερήσεις ανταγωνιστικότητας. Συμπερασματικά, ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο μάκρο-μέσο-μίκρο είναι απαραίτητο για την κατανόηση της πολυεπίπεδης ενεργειακής δυναμικής στην Ευρώπη. Η διασύνδεση γεωπολιτικών, οικονομικών και τεχνολογικών παραγόντων απαιτεί ευέλικτες και συντονισμένες πολιτικές για τη στήριξη της ανάπτυξης και της καινοτομίας στις επιχειρήσεις ενέργειας, διασφαλίζοντας τη βιωσιμότητα της ενεργειακής μετάβασης.