Η ρητορική του αδελφικού δεσμού στην αττική δικανική ρητορεία.

Abstract

The institution of family in classical Athens has undoubtedly been the object of numerous studies and has been examined through socio-historical, anthropological, sociological, legal and economic prisms. In the context of research on the family and of the various issues that have arisen concerning this institution, a number of researchers have undertaken—each from their own area of knowledge—to examine the relationships developed amongst the oikos members, by focusing their scope on a variety of literary genres (oratory, historiography, comedy, tragedy, etc.), as well as epigraphs. The study area of my doctoral thesis is focused and delimited in the fraternal relationships and the way in which they were represented and employed in the Attic forensic oratory of the 5th and 4th century BCE. No study has thus far examined the way the fraternal bonds are rhetorically put to use in forensic speeches. This thesis aims to fill in this bibliographical gap. The study is articulated in three main axes. First, a holistic presentation of fraternal bonds in classical Athens is undertaken, on the basis of all ancient resources. In addition, the theoretical questions that have arisen on the topic and have preoccupied research so far are meticulously put forward. The second and more extensive chapter of the doctoral thesis aims to examine the rhetorical use of the fraternal relationships in the texts of Attic forensic oratory. Throughout the study, all the extracts with a direct or indirect mention of the relationships among siblings are indexed, while a grouping and categorization of the speeches, based on the rhetoric used in each case, are undertaken. The main questions that will be of concern in this part of the thesis are to what extent and how the rhetoric of the fraternal bonds remains the same or is altered according to the gender and number of siblings, their order of birth, the quality of the fraternal relation (full or half siblings, with the same father or mother), as well as their parents’ status (especially if there is suspicion about the mother’s status).Moreover, the thesis researches the way in which law regulations and different practices and institutions that were intertwined with the family, such as marriage (either of the siblings or one of the parents after divorce or death of the other spouse), dower, adoption, guardianship, composition of a testament and inheritance claims influence the rhetoric of fraternal relationships. A further issue to be parallelly examined is the argumentation (atechnoi and entechnoi pisteis) employed for the topic under study, through which the orator, in each case, demonstrates the importance of the parameter of fraternal bonds for his case (euresis/inventio), for the way in which he pronounces it (lexis/elocutio) and the specific speech parts in which he chooses to place it (taxis/dispositio). The last chapter of the proposed study articulates the conclusions drawn from the meticulous research of forensic speeches in conjunction with the previous criteria and categorizations.

Αναντίρρητα, ο θεσμός της οικογένειας στην κλασική Αθήνα έχει αποτελέσει αντικείμενο μελετών και έχει εξεταστεί υπό κοινωνικο-ιστορικό, ανθρωπολογικό, κοινωνιολογικό, νομικό και οικονομικό πρίσμα. Στο πλαίσιο της έρευνας αναφορικά με την οικογένεια και τα διάφορα ζητήματα που εγείρονται γύρω από τον συγκεκριμένο θεσμό, πλήθος ερευνητών έχει επιχειρήσει – ο καθένας από το δικό του πεδίο θεώρησης- να εξετάσει τις σχέσεις που αναπτύσσονταν μεταξύ των μελών ενός οίκου, έχοντας ως κύριο πεδίο έρευνας ποικίλα γραμματειακά είδη (ρητορεία, ιστοριογραφία, κωμωδία, τραγωδία, κ.ά.) και επιγραφές. Η παρούσα διδακτορική διατριβή επικεντρώνει και οριοθετεί το πεδίο μελέτης της στις αδελφικές σχέσεις και στο πώς αυτές αποτυπώνονται και αξιοποιούνται στην αττική δικανική ρητορεία του 5ου και 4ου αιώνα. Καμιά έως τώρα μελέτη δεν έχει εξετάσει το πώς χρησιμοποιείται ρητορικά ο αδελφικός δεσμός στους δικανικούς λόγους και αυτό το βιβλιογραφικό «κενό» αποπειράται να καλύψει η παρούσα διατριβή. Η εργασία διαρθρώνεται σε τρεις βασικούς άξονες. Αρχικά, επιχειρείται να παρουσιαστεί μια ολιστική θεώρηση του αδερφικού δεσμού στην Αθήνα των κλασικών χρόνων επί τη βάσει όλων των αρχαίων πηγών. Επιπροσθέτως, μνημονεύονται οι προβληματικές που έχουν ανακύψει γύρω από το συγκεκριμένο θέμα και έχουν απασχολήσει την έρευνα έως σήμερα. Στη δεύτερη και εκτενέστερη ενότητα της διατριβής, εξετάζεται η ρητορική χρήση των αδελφικών σχέσεων στα κείμενα της αττικής δικανικής ρητορείας. Κατά τη μελέτη, έχει προηγηθεί η αποδελτίωση όλων εκείνων των χωρίων στα οποία γίνεται άμεση και έμμεση μνεία στις σχέσεις μεταξύ αδελφών και εν συνεχεία επιχειρείται να γίνει μια ομαδοποίηση και κατηγοριοποίηση των λόγων με βάση τη ρητορική που εκάστοτε χρησιμοποιείται. Βασικά ερωτήματα που απασχολούν το συγκεκριμένο μέρος της διατριβής αφορούν στο κατά πόσο και πώς η ρητορική του αδερφικού δεσμού παραμένει ίδια ή μεταβάλλεται ανάλογα με το φύλο και τον αριθμό των αδελφών, τη σειρά γέννησής τους, το είδος της αδελφικής σχέσης (αμφιθαλή ή ετεροθαλή αδέλφια, ομοπάτρια ή ομομήτρια), το status των γονιών τους (ειδικότερα όταν εγείρονται υποψίες για το status της μητέρας). Επιπλέον, διερευνάται το πώς τα ρυθμιστικά πεδία του νόμου, οι διάφορες πρακτικές και οι θεσμοί που ήταν συνυφασμένοι με την οικογένεια, όπως ο γάμος (είτε των αδερφών είτε ενός εκ των γονέων μετά από διαζύγιο ή το θάνατο του άλλου συζύγου), η προίκα, η υιοθεσία, η επιτροπεία, η σύναψη διαθήκης, η διεκδίκηση κληρονομιάς επιδρούν στη ρητορική των σχέσεων μεταξύ αδελφών. Παράλληλα, εξετάζεται η επιχειρηματολογία (ἄτεχνοι και ἔντεχνοι πίστεις) που χρησιμοποιείται γύρω από το υπό εξέταση θέμα και με την οποία κάθε φορά ο ομιλητής αναδεικνύει το σημαντικό ρόλο που διαδραματίζει η παράμετρος των αδελφικών σχέσεων στην υπόθεσή του (εὕρεσις/inventio), στον τρόπο με τον οποίο την εκφέρει (λέξις/elocutio) και στα μέρη του λόγου που επιλέγει να την τοποθετήσει (τάξις/dispositio). Στο τελευταίο μέρος της προς εκπόνηση εργασίας, διατυπώνονται τα συμπεράσματα που εξήχθησαν από την προσεκτική μελέτη των δικανικών λόγων σε συνάρτηση με τα κριτήρια και την κατηγοριοποίηση που θα έχει προηγηθεί.