Βωβός κινηματογράφος και κωφοί (hearing impaired/deaf): σημειωτική ανάλυση και αξιοποίηση του κινηματογράφου και της νοηματικής γλώσσας στην παραγωγή εκπαιδευτικού υλικού

Abstract

This dissertation examines and analyses, from the perspective of film semiotics, silent cinema films starring Charlie Chaplin. It aims to identify commonalities with Greek Sign Language (GSL) and to create an interactive educational escape room combining cinema and GSL, addressed to Deaf and hearing students. It discusses issues in the anthropology of disability, digital humanities, especially digital ethnography, semiotic analysis of silent cinema, inclusive education, the use of games and information and communication technologies (ICTs) in educational practice, the history of sign language and the value of its use. The thesis is structured in two parts: a) the theoretical and historical framework and b) the empirical research. Each of these parts is divided into chapters and subchapters. In the last part of the thesis there is a bibliography (Greek, foreign language and electronic sources) and an appendix with illustrations and other useful information. The development of digital technology in the current era provides fertile ground for research in the field of digital anthropology and digital ethnography, while the use of ICTs enhances the ability of anthropologists to perceive and record the complexities of social and cultural practices, as well as the concepts of inclusion, special education, disability and diversity in a society. ICTs can also be used as an educational tool to support students with or without learning difficulties or disabilities. Cinema does not only constitute a means of entertainment, but also an interesting source of data at the level of signifiers and signifieds. The use of film semiotics as a tool for 'deciphering' the world shown in films, highlights the importance of body language. In silent cinema, where mainly gestures and actors' facial expressions are used to convey meanings, communication is based on the symbolic function of non-verbal communication and the visual-motor code, just as in GSL. In our country, cinematographic education and the cinematographic literacy of the student-viewer is promoted through the curricula of the Detailed study programs and Cross-curricular unified curriculum frameworks. Since gamification is a modern approach to learning through a fun and experiential way, the combination of silent cinema and GSL in the educational escape room entitled "Save Charlot" is the innovation of this thesis. In this way, the interaction of the students is enhanced by using the same communication code, while they collaborate through the process of learning by doing. Finally, this game provides the stimulus for further creative and interdisciplinary activities in the school environment and the possibility to apply behavioral education in practice.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή εξετάζει και αναλύει υπό το πρίσμα της φιλμοσημειωτικής τις ταινίες του βωβού κινηματογράφου με πρωταγωνιστή τον Τσάρλι Τσάπλιν. Στοχεύει στον εντοπισμό κοινών σημείων με την Ελληνική Νοηματική Γλώσσα (ΕΝΓ) και τη δημιουργία ενός διαδραστικού εκπαιδευτικού escape room που συνδυάζει τον κινηματογράφο και την ΕΝΓ, απευθυνόμενο σε Κωφούς και ακούοντες μαθητές. Πραγματεύεται τα ζητήματα της ανθρωπολογίας της αναπηρίας, τις ψηφιακές ανθρωπιστικές επιστήμες και κυρίως την ψηφιακή εθνογραφία, τη σημειωτική ανάλυση του βωβού κινηματογράφου, τη συμπεριληπτική εκπαίδευση και την ειδική αγωγή, τη χρήση του παιχνιδιού και των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών (ΤΠΕ) στην εκπαιδευτική πράξη, την ιστορία της νοηματικής γλώσσας και την αξία της χρήσης της. Η διατριβή διαρθρώνεται σε δυο μέρη: α) το θεωρητικό και ιστορικό πλαίσιο και β) την εμπειρική έρευνα. Κάθε ένα από αυτά τα μέρη χωρίζεται σε κεφάλαια και υποκεφάλαια. Στο τελευταίο μέρος της εργασίας υπάρχει η βιβλιογραφία (ελληνόγλωσση, ξενόγλωσση και οι ηλεκτρονικές πηγές) και το παράρτημα με εικόνες και άλλα χρήσιμα στοιχεία. Η ανάπτυξη της ψηφιακής τεχνολογίας στη σημερινή εποχή αποτελεί πρόσφορο έδαφος για έρευνα στον τομέα της ψηφιακής ανθρωπολογίας και της ψηφιακής εθνογραφίας, ενώ η χρήση των ΤΠΕ ενισχύει τη δυνατότητα των ανθρωπολόγων να αντιληφθούν και να καταγράψουν τις πολυπλοκότητες των κοινωνικών και πολιτιστικών πρακτικών, καθώς και τις έννοιες της συμπερίληψης, της αναπηρίας και της διαφορετικότητας σε μια κοινωνία. Οι ΤΠΕ μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν ως εκπαιδευτικό εργαλείο για την υποστήριξη μαθητών/μαθητριών με ή χωρίς μαθησιακές δυσκολίες ή αναπηρίες. Ο κινηματογράφος δεν αποτελεί μόνο μέσο ψυχαγωγίας, αλλά και μια ενδιαφέρουσα πηγή άντλησης στοιχείων σε επίπεδο σημαινόντων και σημαινομένων. Η χρήση της σημειωτικής του κινηματογράφου (φιλμοσημειωτικής) ως εργαλείου «αποκρυπτογράφησης» του κόσμου που προβάλλεται στις ταινίες, αναδεικνύει τη σημασία της γλώσσας του σώματος. Στο βωβό κινηματογράφο που χρησιμοποιούνται κυρίως χειρονομίες και οι εκφράσεις του προσώπου των ηθοποιών για να αποδοθούν τα νοήματα, ενώ η επικοινωνία βασίζεται στη συμβολική λειτουργία της μη λεκτικής επικοινωνίας και τον οπτικοκινησιακό κώδικα, όπως ακριβώς και στην ΕΝΓ. Στη χώρα μας προωθείται η κινηματογραφική παιδεία και ο κινηματογραφικός εγγραμματισμός του μαθητή-θεατή μέσα από τα αναλυτικά προγράμματα ΑΠΣ-ΔΕΠΠΣ. Επειδή η παιχνιοποίηση (gamification) αποτελεί μια σύγχρονη προσέγγιση της μάθησης μέσα από έναν διασκεδαστικό και συνάμα βιωματικό τρόπο, ο συνδυασμός του βωβού κινηματογράφου και της ΕΝΓ στο εκπαιδευτικό δωμάτιο απόδρασης με τίτλο «Σώστε τον Σαρλό» αποτελεί την καινοτομία της παρούσας διατριβής. Με τον τρόπο αυτό ενισχύεται η αλληλεπίδραση των μαθητών/μαθητριών χρησιμοποιώντας τον ίδιο κώδικα επικοινωνίας, ενώ παράλληλα προωθείται η συνεργασία μέσα από τη διαδικασία learning by doing. Τέλος, το συγκεκριμένο παιχνίδι δίνει την αφόρμηση για περαιτέρω δημιουργικές και διαθεματικές δραστηριότητες στο σχολικό περιβάλλον και τη δυνατότητα εφαρμογής της συμπεριληπτικής εκπαίδευσης στην πράξη.