Η ηθική της διατροφής στις ιδέες μαθητών/-τριών δημοτικού: διδασκαλία για ηθική ανάπτυξη και καλλιέργεια βιώσιμων προτύπων κατανάλωσης

Abstract

The ethical issues and consequent ethical dilemmas that arise at all stages of the modern food chain, from the production to the consumption, urgently need to be evaluated, especially in the light of the need to transition to more sustainable food systems, in order to render possible the resolution of the complex environmental and socio-economic issues related to human diets. Of decisive importance for the successful handling of these ethical issues is the adequate preparation of consumers, so that they are able, on the one hand, to recognize and deeply understand the ethical dimensions inherent in the processes and activities behind the food they consume and, on the other hand, to evaluate them in the light of the different values embraced by all the parties involved. The research of this thesis is an original attempt to highlight the urgency of including these issues in school curricula. More specifically, the research part of this thesis is structured in two main studies. The first axis of the study attempts to investigate three moral thinking aspects of Greek primary, secondary and tertiary education students towards food sustainability and sustainable food consumption; moral sensitivity, moral judgment and moral motivation. For this purpose, a questionnaire was distributed, which was completed by 1293 students attending Grade 5 and Grade 6 of primary school, Grade 3 of middle school, Grade 3 of high school and undergraduate teachers in their 3rd and 4th year of study. The purpose of the second axis of study is to develop, implement and evaluate the effectiveness of a 12-hour teaching intervention, which focuses on promoting the ability of primary school students to make conscious food choices in the direction of sustainable development, based on clearly recognized moral values involved in their consumer decisions. A total of 54 fifth and sixth grade primary school students participated in the intervention. The effectiveness of the intervention was evaluated (a) by administering the same questionnaire developed for the research needs of the first axis of the study before, one week after, as well as one year after the intervention and (b) through focus group interviews. The results of the first main research revealed that Greek students, although characterized by moderate to relatively high levels of moral sensitivity, generally express moral judgments and adopt food consumption motives that are not consistent with the spirit of food sustainability. In fact, the lower the level of education, the lower the manifested moral sensitivity and the more incompatible with food sustainability are their moral judgments and moral motivations. The results of the second main research showed that the students who had attended the educational program on ethical and sustainable food consumption increased their moral sensitivity and improved their moral judgments around food sustainability, while they tended towards more frequent adoption of moral food consumption motives. Also, most of these learning advantages were usually maintained one year after the end of the intervention.

Τα ηθικά ζητήματα και τα συνεπακόλουθα ηθικά διλήμματα που αναδεικνύονται σε όλα τα στάδια της σύγχρονης διατροφικής αλυσίδας, από την παραγωγή έως και την κατανάλωση των τροφίμων, χρήζουν επιτακτικά αξιολόγησης, ιδίως κάτω από το πρίσμα της ανάγκης μετάβασης προς αειφόρα διατροφικά συστήματα, ώστε να καταστεί εφικτή η επίλυση των σύνθετων περιβαλλοντικών και κοινωνικο-οικονομικών ζητημάτων που σχετίζονται με την ανθρώπινη διατροφή. Αποφασιστικής σημασίας για την επιτυχή αντιμετώπιση των ηθικών αυτών ζητημάτων αποτελεί η κατάλληλη προετοιμασία των καταναλωτών/-τριών, ώστε να είναι σε θέση αφενός να αναγνωρίζουν και να κατανοούν σε βάθος τις ηθικές διαστάσεις που ενυπάρχουν στις διαδικασίες και τις δραστηριότητες που κρύβονται πίσω από τα τρόφιμα που καταναλώνουν και αφετέρου να τις αξιολογούν υπό το πρίσμα των διαφορετικών αξιών που ενστερνίζεται το σύνολο των εμπλεκόμενων μερών. Η έρευνα της παρούσας διατριβής αποτελεί μια πρωτότυπη προσπάθεια ανάδειξης της επιτακτικότητας της ένταξης αυτών των ζητημάτων στα σχολικά προγράμματα σπουδών. Πιο συγκεκριμένα, το ερευνητικό μέρος της εργασίας δομείται σε δύο κύριες έρευνες. Η Α’ κύρια έρευνα επιχειρεί να διερευνήσει τρεις επιμέρους πτυχές της ηθικής σκέψης εκπαιδευομένων πρωτοβάθμιας, δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ως προς τη διατροφική αειφορία και την αειφόρο κατανάλωση τροφίμων: ηθική ευαισθησία, ηθική κρίση και ηθικά κίνητρα. Για τον σκοπό αυτό διανεμήθηκε ερωτηματολόγιο, το οποίο συμπληρώθηκε από 1293 μαθητές/-τριες Ε’ και Στ’ Δημοτικού, Γ’ Γυμνασίου και Γ΄ Λυκείου και προπτυχιακούς εκπαιδευτικούς Γ’ και Δ’ έτους φοίτησης. Ως σκοπός της Β’ κύριας έρευνας της διατριβής τίθεται η ανάπτυξη, εφαρμογή και αξιολόγηση μιας διδακτικής παρέμβασης διάρκειας 12 διδακτικών ωρών, η οποία επικεντρώνεται στην προώθηση της ικανότητας μαθητών/-τριών δημοτικού να διεξάγουν συνειδητές διατροφικές επιλογές προς την κατεύθυνση της αειφόρου ανάπτυξης, βασισμένων σε σαφώς αναγνωρισμένες ηθικές αξίες που εμπλέκονται στις καταναλωτικές τους αποφάσεις. Στην παρέμβαση συμμετείχαν συνολικά 54 μαθητές/-τριες Ε’ και Στ΄ δημοτικού. Η αποτελεσματικότητα της παρέμβασης ελέγχθηκε (α) χορηγώντας πριν την παρέμβαση, μία εβδομάδα μετά, καθώς και έναν χρόνο μετά τη λήξη της το ερωτηματολόγιο που αναπτύχθηκε για τις ανάγκες της Α’ κύριας έρευνας και (β) μέσα από τη διεξαγωγή συνεντεύξεων ομάδων εστίασης. Τα αποτελέσματα της Α΄ κύριας έρευνας αποκάλυψαν πως οι εκπαιδευόμενοι/-ες και των τριών βαθμίδων εκπαίδευσης, αν και χαρακτηρίζονται από μέτρια έως σχετικά υψηλά επίπεδα ηθικής ευαισθησίας, εκφράζουν σε γενικές γραμμές ηθικές κρίσεις και υιοθετούν κίνητρα κατανάλωσης τροφίμων που δε συνάδουν με το πνεύμα της διατροφικής αειφορίας. Μάλιστα, όσο μικρότερη είναι η βαθμίδα εκπαίδευσης, τόσο χαμηλότερη είναι η εκδηλούμενη ηθική ευαισθησία και πιο ασύμβατες προς τη διατροφική αειφορία οι ηθικές κρίσεις και τα ηθικά τους κίνητρα. Τα αποτελέσματα της Β’ κύριας έρευνας έδειξαν ότι οι μαθητές/-τριες που παρακολούθησαν το εκπαιδευτικό πρόγραμμα για την ηθική και αειφόρο κατανάλωση τροφίμων αύξησαν την ηθική τους ευαισθησία και βελτίωσαν τις ηθικές τους κρίσεις γύρω από τη διατροφική αειφορία, ενώ σημείωσαν και συχνότερη υιοθέτηση ηθικών κινήτρων κατανάλωσης τροφίμων, με τα περισσότερα από τα μαθησιακά αυτά οφέλη να διατηρούνται έναν χρόνο μετά τη λήξη της παρέμβασης.