Σχέσεις Κύπρου και Κρήτης στη ζωγραφική φορητών εικόνων και τοιχογραφιών (15ος -17ος αι.) και η παλαιολόγεια παράδοση

Abstract

This thesis aims to present the iconographic and stylistic affinities of the Cypriot byzantine art with the Cretan art during the 15th – 17th century. For this purpose, a thorough examination of the wall paintings and the portable icons from the beginning of the 14th century till the end of the 17th century, is presented.The text is divided chronologically into three parts. In the first part, the research is focused in the palaiologan art of Cyprus from the beginning of the 14th century until the end of 15th century, including the work of the painter Philippos Goul (1495 and 1505). The examination of this art demonstrates strong influences from palaiologan art, especially in the icon painting of the 14th century. This artistic evolution is examined in this study considering the historical, sociopolitical conditions in the island; this will be linked to other forms of culture, namely the literature and the educational level in Cyprus during the 14th century to the 15th century.In the second part, the research is focused on paintings of the 16th century. Firstly, the wall paintings of the painter, Symeon Axentis, in Galata (1513-1514) can help us define the early influences of Cretan art; we can see in Axentis’ art, the adaption of new iconographic types, already common in the Cretan art of the 15th century. In the same period, the wall paintings in the catholicon of the monastery of Saint Neophytos in Pafos, the Narthex and some parts in the Naos of the Enkleistra (Hermitage) and the icon of the Virgin Enkleistriani can be dated. This art indicates that a foreign art workshop took place in the monastery between the years 1517-1521. These chronological limits derive from dedicatory inscriptions of two icons in the monastery and the manuscripts. The iconography and the style of the work reveal similarities with the Cretan paintings, namely the wall paintings in Crete in the 15th century and the subsequent wall paintings in Meteora and Mount Athos.Regarding the monument of Cyprus, which can be dated following the decoration of the monastery of Saint Neophytos, we remark a noticeable upgrade in the iconography and the style. Some monuments are more receptive to the Cretan influences whilst on other monuments the influences remain limited. In the Cypriot monuments, the influences are assimilated in the local tradition of painting, which is based in the palaiologan art of the 14th century and the important work of the painters of the second half of the 15th century. This phenomenon can be also seen in icons’ painting, in which this upgrade of the iconography and the style are present at the same time as the wall paintings. A study of these dated icons helps us to conclude that these influences appear around the year of 1520 as the wall paintings of the period (1518 in Askas). In this research, we remark that during this period (1520 and the period after) a vast number of new iconography schemas have appeared in the Cypriot art, with some of them also appearing in the art of wall paintings. These new iconographic schemas were also known in the Cretan painting of the 15th century. A brief reference is also made to the art of the 16th century (also known as Italo-Byzantine art), which presents strong influences from western art. In this section some major issues in relation to this type of art, for example dating, are discussed. In the third part of the thesis, we examine the work of the Cypriot painter, Ioannis o Kiprios in Venice, who with his artwork and his relations with known Cretan painters confirms the frequence and importance of the relations of the Cypriot and Cretan art.In the same section, we analyze the presence of a considerable number of 17th century Cretan icons in Cyprus, signed by well-known painters of Crete. Finally, the research will conclude with an inspection of the Cypriot art of the 17th century.

Στην παρούσα έρευνα αντικείμενο μελέτης αποτελεί η ανάδειξη των σχέσεων της Κύπρου με την Κρήτη στη ζωγραφική των φορητών εικόνων και τοιχογραφιών κατά την περίοδο του 15ου-17ου αιώνα. Για τον σκοπό αυτό, στην παρούσα μελέτη γίνεται μια ενδελεχής εξέταση έργων μνημειακής ζωγραφικής και φορητών εικόνων στην Κύπρο, από τις απαρχές του 14ου αιώνα μέχρι και τα τέλη του 17ου αιώνα.Το κείμενο της διατριβής αποτελείται από τρία μέρη, τα οποία καλύπτουν χρονικά την εξέλιξη της κυπριακής ζωγραφικής από τις απαρχές του 14ου αιώνα μέχρι και τα τέλη του 17ου αιώνα. Αρχικά, εξετάζεται η παλαιολόγεια ζωγραφική της Κύπρου κατά τον 14ο αιώνα μέχρι το τέλος του 15ου αιώνα. Η εξέταση των εν λόγω έργων καταδεικνύει αφενός την ισχυρή παλαιολόγεια επίδραση σε έργα φορητών εικόνων του 14ου αιώνα και αφετέρου κατά το β΄ μισό του 15ου αιώνα τη μετάπλαση της παλαιολόγειας ζωγραφικής με παράλληλες επιδράσεις από διάφορες περιοχές. Οι εικονογραφικές και τεχνοτροπικές εξελίξεις της κυπριακής ζωγραφικής, της περιόδου αυτής, εξετάζονται εντός του ιστορικού, κοινωνικού και πολιτικού τους πλαισίου, με ιδιαίτερη έμφαση και στις υπόλοιπες μορφές του πολιτισμού στο νησί, όπως η λογοτεχνική παραγωγή και η παιδεία της περιόδου του 14ου και του 15ου αιώνα.Στο δεύτερο μέρος, η έρευνα επικεντρώνεται στη ζωγραφική του 16ου αιώνα. Αρχικά, εξετάζονται οι τοιχογραφίες του πρώιμου 16ου αιώνα στο νησί και στη συνέχεια οι τοιχογραφίες στο καθολικό της μονής του Αγίου Νεοφύτου, στον νάρθηκα της Εγκλειστρας και τμηματικών επιζωγραφήσεων στον κυρίως ναό της Εγκλείστρας καθώς και η εικόνα της Θεοτόκου Εγκλειστριανής, σήμερα στο καθολικό της μονής. Ο χαρακτήρας της εν λόγω ζωγραφικής μας οδηγεί σε ένα μη κυπριακό εργαστήριο, το οποίο εργάστηκε κατά την περίοδο του 1517-1521 στη μονή του Αγίου Νεοφύτου. Τα χρονικά όρια αυτά προκύπτουν από επιγραφικές μαρτυρίες σε χειρόγραφους κώδικες και σε αφιερωτικές επιγραφές εικόνων της Μονής αλλά και από αρχειακές πηγές. Το εικονογραφικό πρόγραμμα και η εικονογραφία των παραπάνω έργων παρουσιάζει ομοίοτητες με έργα της κρητικής ζωγραφικής, τόσο της μνημειακής ζωγραφικής του 15ου αιώνα στην Κρήτη, όσο και με μεταγενέστερα έργα στα Μετέωρα και στον Άθω.Στα τοιχογραφημένα ζωγραφικά σύνολα της Κύπρου, τα οποία χρονολογούνται κατά τη δεύτερη δεκαετία του 16ου αιώνα κ.ε. και έπονται δηλαδή του τοιχογραφικού διάκοσμου στη μονή του Αγίου Νεοφύτου, παρατηρείται μια σημαντική ποιοτική αναβάθμιση της εικονογραφίας και της τεχνοτροπίας. Ορισμένα μνημεία παρουσιάζουν σε εντονότερο βαθμό ομοιότητες με έργα της κρητικής ζωγραφικής, ενώ σε ορισμένα άλλα μνημεία οι ομοιότητες είναι περιορισμένες. Στα μνημεία αυτά οι καλλιτεχνικές εξελίξεις του 16ου αιώνα εναρμονίζονται με την τοπική ζωγραφική, η οποία βασίζεται στην ισχυρή παλαιολόγεια παράδοση του νησιού, με σαφείς επίσης αναφορές σε έργα σημαντικών Κύπριων ζωγράφων του β΄ μισού 15ου αιώνα.Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και στη ζωγραφική των φορητών εικόνων, στις οποίες οι εικονογραφικές και τεχνοτροπικές εξελίξεις εμφανίζονται σε κοινή χρονική περίοδο με τις εξελίξεις στην μνημειακή ζωγραφική. Η μελέτη των αφιερωτικών επιγραφών των εν λόγω εικόνων, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι σχέσεις των δύο νησιών εντοπίζονται κυρίως μετά το 1520, στοιχείο το οποίο συσχετίζεται και με τα ακριβώς χρονολογημένα εντοίχια ζωγραφικά σύνολα της Κύπρου. Στην εκτενή μελέτη, σχετικά με τη ζωγραφική των φορητών εικόνων προκύπτει, ότι κατά την περίοδο αυτή εισάγονται στην κυπριακή ζωγραφική ένας μεγάλος αριθμός νέων εικονογραφικών τύπων, εκ των οποίων ορισμένοι εμφανίζονται και στη μνημειακή ζωγραφική. Οι τύποι αυτοί προϋπάρχουν όμως σε εικονογραφικούς τύπους σημαντικών Κρητών ζωγράφων του 15ου αιώνα. Παράλληλα, και στο γενικότερο πλαίσιο της βυζαντινής τέχνης της Κύπρου κατά τον 16ο αιώνα, γίνεται και μια μικρή αναφορά στη ζωγραφική, η οποία δέχεται εντονότερες δυτικές επιδράσεις, όπως και στα ζητήματα χρονολόγησης των έργων της, τα οποία αφορούν και την παρούσα έρευνα, καθώς οι δύο αυτές ζωγραφικές τάσεις συνυπάρχουν κατά τον 16ο αιώνα.Στο τρίτο μέρος, εξετάζονται αρκετές ενυπόγραφες φορητές εικόνες επωνύμων ζωγράφων κρητικής τέχνης του 17ου αιώνα και τέλος ακολουθεί μια σύντομη επισκόπηση της μνημειακής ζωγραφικής και της ζωγραφικής των φορητών εικόνων του 17ου αιώνα στην Κύπρο.

Notre travail de recherche vise à l’avancement de l’étude des relations entre la peinture des icônes et des fresques de Chypre et de Crète durant la période du 15ème siècle – 17ème siècle. Afin d’affiner les conclusions, la peinture paléologue à Chypre sur laquelle la peinture post-byzantine est fondée, est aussi inclue dans cette recherche. Donc, dans cette thèse une étude extensive des monuments et des icônes datées du début du 14ème siècle jusqu’à la fin du 17ème siècle est proposée. Le texte en trois parties, couvrent l’évolution de la peinture chypriote depuis le début du 14ème siècle jusqu’à la fin du 17ème. La première partie examine l’art paléologue à Chypre du 14ème siècle jusqu’à la fin du 15ème siècle, y compris l’œuvre du peintre Philippos Goul. L’étude de ces œuvres d’art démontre de fortes influences de l’art paléologue sur l’art des icônes du 14ème siècle à Chypre et que l’art post-byzantin, après la deuxième moitié du 15ème siècle, présente des influences de différents centres artistiques. Les évolutions artistiques de l’art chypriote sont examinées dans le cadre historique, politique, social, tandis qu’une attention particulière est portée aux autres formes de la culture, comme la production littéraire et le niveau de l’éducation pendant la période du 14ème – 15ème siècle. Dans la deuxième partie, la recherche est focalisée sur la peinture de la période du 16ème siècle jusqu’au travail du peintre Syméon Axentis en 1513-1514 à Galata. Ces fresques du peintre Syméon Axentis aident à mieux cerner les débuts des influences crétoises sur l’art chypriote, puisque parmi ses œuvres apparaissent de nouveaux types iconographiques qui étaient déjà connus dans l’art crétois du 15ème siècle. De la même période pourraient être datées les fresques du catholicon du monastère du Saint Neophytos à Pafos, les fresques du Narthex et parties de fresques dans le Naos de l’Enkleistra (=l’Ermitage), aussi que l’icône de la Vierge Enkleistriani, aujourd’hui au catholicon du monastère sont examinées. Les caractéristiques de cette peinture pointent vers des peintres d’un atelier étranger, qui travaillèrent entre les années 1517-1521 au monastère du Saint Neophytos. Ces limites chronologiques émanent des inscriptions dédicatoires des icônes trouvées dans le monastère ou de manuscrits (aujourd’hui à la Bibliothèque Nationale de France). Le programme iconographique et le style de ces œuvres révèlent des relations avec des œuvres de l’art crétois: soit les peintures murales en Crète du 15ème siècle soit les postérieures fresques et icônes aux Météores et au Mont Athos. En ce qui concerne les monuments post-byzantins de Chypre, qui sont datés de la deuxième décennie du 16ème siècle et suivent chronologiquement le décor au Monastère du Saint-Neophytos, on remarque une évolution importante concernant l’iconographie et le style. Ces monuments sont plutôt susceptibles aux influences de l’art crétois et en autres monuments, les influences sont limitées. Dans ces monuments les influences sont bien adaptées à la tradition de la peinture locale, qui est soutenue par l’art paléologue de Chypre, avec des relations claires aussi aux œuvres de peintres importants de la deuxième moitié du 15ème siècle. Ce phénomène est aussi apparu dans la peinture des icônes, dont les évolutions iconographiques et stylistiques apparaissent conjointement aux évolutions à la peinture murale. L’étude des inscriptions dédicatoires de ces icônes nous amène à conclure que ces influences sont visibles après l’année 1520, un élément qui est en accord avec les fresques précisément datées de la même période (1518 à Askas). Une recherche étendue concernant l’art des icônes a montré que durant cette époque un grand nombre de nouveaux types iconographiques sont apparus dans la peinture des icônes chypriotes, et certains types sont aussi apparus dans la peinture murale. Ces types trouvent leurs proches parallèles iconographiques dans les types iconographiques des peintures crétoise du 15ème siècle. Ensuite, une référence est faite à l’art, qui témoigne d’une manière plus forte des influences occidentales et aussi au problème de la datation et du nom des œuvres qui suivent ce style de peinture, ainsi que ces deux tendances stylistiques qui coexistaient durant le 16ème siècle. La dernière partie de notre étude se concentre sur la présence et le travail du peintre chypriote Ioannis Kiprios à Venise, qui nous assure de la fréquence et de l’importance des relations entre la peinture chypriote et l’art crétois de par ses œuvres, et ses relations avec des peintres crétois renommés. Dans la même partie, de nombreuses icônes d’art crétoise, signées par les peintres bien connus du 17ème siècle et trouvées à Chypre, sont examinées. Enfin, une inspection est menée de la peinture murale et des icônes du 17ème siècle.