Οι έκτακτοι αρχαιολόγοι μέσα στη διαδικασία παραγωγής του αρχαιολογικού προϊόντος στην Ελλάδα

Abstract

The dissertation addresses the status of contract archaeologists in Greece, within the broader context of the archaeological process. It explores how their status can be defined, the reasons it has acquired its specific characteristics, how these characteristics influence the position of contract archaeologists within scientific production, and the potential ways this precarious condition could be changed. In the context of the research, a contract archaeologist is considered someone who, without a permanent position, works on rescue excavations — activities that do not stem from a scientific initiative but respond to an external necessity, often related to construction projects. Aligned with the various theoretical directions from which the research draws (archaeological ethnography, autoethnography, critical mapping), different perspectives were adopted to illuminate various aspects of the central issue. The multi-methodological approach allowed for a combination of traditional qualitative and quantitative research tools: various documentations, an electronic questionnaire, short texts from temporary archaeologists, discussions/narratives and autoethnographic writings. A key theoretical framework and significant conclusion of the research is the idea of the "dipole of Greek archaeology." This concept refers to the simultaneous influence of two powerful forces on the Greek archaeological production: on the one hand, the widespread practices of power redistribution in most countries, which promote development and market facilitation, affecting archaeological strategies; on the other hand, the specific ideological foundations of Greek archaeology, shaped by the organizational models of 19th-century corporations, fraternities, and guilds. In the contradictory present, the forces of the archaeological guild are collapsing, while new powers take control. Within this emerging framework of profit dominance, the institution of contract archaeologists takes shape. However, the guild-based framework does not allow for reflective processes. It is characterized by introversion, inversely proportional to the growing strength of financial forces, leading to increasing bureaucratization, gaps, and exclusions in the process, as well as the exploitation of contract archaeologists. This disrupts the flow of archaeological information to the public without transforming the final product. The dissertation first analyzes the process of archaeological production in Greece, commenting on each stage or transition identified with the help of critical mapping. Through this broader view, and with the contribution of the “dipole” concept, the points of the process where fragmentation occurs are highlighted, as well as the timeless, unchanging nature of the grand narrative-product that continues to drive the process. Next, the integration of contract archaeologists within the archaeological process is attempted, drawing from the overall research data. The discussion revolves around three central concepts: the transitional points of the process between its individual stages that serve as control points for the contract archaeologists, the significant alternation observed between their presence and absence throughout the process, and finally, their entrapment in the archaeological field, which translates into various more specific qualitative characteristics. In conclusion, the main findings and observations from the research are summarized. The discussion initially focuses on the conditions in which contract archaeologists operate, the possible reasons that shape them, and some specific conclusions derived from the research. It concludes with a critique of the options for the emancipation of contract archaeologists, the surplus generated by their precarious daily lives, and potential ways to transform this into dynamic proposals that could affect both their role and the process and its outcomes. The core of this final discussion consists of the thoughts shared by a significant group of contract archaeologists about the current archaeological reality, alternative perspectives, and our personal archaeological utopia.

Η διατριβή πραγματεύεται το καθεστώς των εκτάκτων αρχαιολόγων στην Ελλάδα, ενταγμένο στο γενικότερο πλαίσιο της αρχαιολογικής διαδικασίας. Πώς θα μπορούσε να οριστεί, για ποιους λόγους απέκτησε τα χαρακτηριστικά του, πώς αυτά επηρεάζουν τη θέση του εκτάκτου μέσα στην επιστημονική παραγωγή αλλά και με ποιους τρόπους θα μπορούσε η έκτακτη συνθήκη να αλλάξει. Έκτακτος αρχαιολόγος, στο πλαίσιο της έρευνας, θεωρήθηκε εκείνος που χωρίς μόνιμη θέση, εργάζεται σε σωστικές ανασκαφές και επιβλέψεις εκσκαφών. Σε δραστηριότητες δηλαδή που δεν προκύπτουν από μία επιστημονική πρωτοβουλία αλλά απαντούν σε μία εξωγενή της αρχαιολογικής επιστήμης ανάγκη. Κατά αντιστοιχία με τις διάφορες θεωρητικές κατευθύνσεις από τις οποίες η έρευνα τροφοδοτήθηκε (αρχαιολογική εθνογραφία, αυτοεθνογραφία, κριτική χαρτογράφηση), υιοθετήθηκαν και διαφορετικές οπτικές προσέγγισης προκειμένου να φωτιστούν διαφορετικές πτυχές του κεντρικού ζητήματος. Η λογική της πολυσυλλεκτικότητας επέτρεψε τον συνδυασμό παραδοσιακών ποιοτικών με ποσοτικά εργαλεία έρευνας: ποικίλες αποδελτιώσεις, ηλεκτρονικό ερωτηματολόγιο, μικρά κείμενα εκτάκτων αρχαιολόγων, συζητήσεις/αφηγήσεις, αυτοεθνογραφικά κείμενα. Βασικό θεωρητικό πρίσμα της έρευνας αλλά ταυτόχρονα και ένα σημαντικό της συμπέρασμα αποτέλεσε η ιδέα του «διπόλου της ελληνικής αρχαιολογίας» που παραπέμπει στην ταυτόχρονη επενέργεια δύο ισχυρών πόλων επιρροής στον ελληνικό τρόπο αρχαιολογικής παραγωγής: από τη μία, οι κοινές σε όλες σχεδόν τις χώρες, πρακτικές αναδιανομής της εξουσίας προς όφελος της ανάπτυξης και της διευκόλυνσης της αγοράς, οι οποίες συμπαρασύρουν και τις αρχαιολογικές στρατηγικές, κι από την άλλη, ειδικά στην Ελλάδα, οι ιδιαίτερες ιδεολογικές καταβολές της αρχαιολογικής επιστήμης που οργάνωσαν τη λειτουργία της κατά το πρότυπο των εταιρειών, αδελφοτήτων και συντεχνιών του 19ου αι. Στο αντιφατικό παρόν οι δυνάμεις της αρχαιολογικής συντεχνίας καταρρέουν και νέες καταλαμβάνουν τον έλεγχο. Μέσα σε αυτό το αναδυόμενο μάγμα της κυριαρχίας του κέρδους μορφοποιείται και ο θεσμός των εκτάκτων αρχαιολόγων. Το συντεχνιακό καταστατικό ωστόσο δεν προβλέπει αναστοχαστικές διεργασίες. Χαρακτηρίζεται από εσωστρέφεια, η οποία είναι αντιστρόφως ανάλογη με την ορμή των χρηματιστικών δυνάμεων, γεγονός που μεταφράζεται σε μία ολοένα αυξανόμενη γραφειοκρατικοποίηση που δημιουργεί ρήγματα και αποκλεισμούς στη διαδικασία καθώς και εργαλειοποίηση των εκτάκτων, ενώ απορυθμίζει την ροή της αρχαιολογικής πληροφορίας προς το ευρύ κοινό χωρίς να μετασχηματίζει το τελικό προϊόν. Αρχικά αναλύεται η διαδικασία παραγωγής του αρχαιολογικού προϊόντος στη χώρα και σχολιάζεται κάθε στάδιο ή μετάβαση που εντοπίστηκε σε αυτή με τη βοήθεια της κριτικής χαρτογράφησης. Μέσα από τη γενική αυτή εικόνα, και με τη συμβολή πάντα της ιδέας του διπόλου, αναδεικνύονται τα σημεία της διαδικασίας όπου αυτό επιδρά παράγοντας την αποσπασματικότητα που τη χαρακτηρίζει αλλά και τον αχρονικό, αναλλοίωτο χαρακτήρα της μεγάλης αφήγησης-προϊόν που συνεχίζει να την ενεργοποιεί. Στη συνέχεια, επιχειρείται η ένταξη των έκτακτων αρχαιολόγων μέσα στην αρχαιολογική διαδικασία αντλώντας από το σύνολο των ερευνητικών στοιχείων. Η συζήτηση οργανώνεται γύρω από τρεις κεντρικές έννοιες: τα μεταβατικά σημεία της διαδικασίας ανάμεσα στα επιμέρους στάδιά της που λειτουργούν για τους έκτακτους σαν σημεία ελέγχου, την καθοριστική εναλλαγή που παρατηρείται ανάμεσα στην παρουσία και απουσία των εκτάκτων σε όλο το εύρος της διαδικασίας και, τέλος, τον εγκλωβισμό τους στο αρχαιολογικό πεδίο που μεταφράζεται σε μία ποικιλία πιο ειδικών ποιοτικών χαρακτηριστικών.Κλείνοντας, συνοψίζονται τα βασικά συμπεράσματα και οι παρατηρήσεις που προκύπτουν από όλα τα παραπάνω. Η συζήτηση στρέφεται αρχικά γύρω από τις συνθήκες μέσα στις οποίες κινούνται οι έκτακτοι αρχαιολόγοι, τους πιθανούς λόγους που τις διαμορφώνουν και ορισμένα επιμέρους συμπεράσματα που προέκυψαν μέσα από το σύνολο της έρευνας. Ολοκληρώνεται με μία κριτική των επιλογών χειραφέτησης των εκτάκτων, το πλεόνασμα που παράγει η επισφαλής καθημερινότητά τους και πιθανούς τρόπους μετασχηματισμού του σε δυναμικά προτάγματα που μπορούν ίσως να επηρεάσουν τόσο τον ρόλο τους όσο και τη διαδικασία και το αποτέλεσμά της. Πυρήνα αυτής της καταληκτικής συζήτησης αποτελούν οι κατατεθειμένες σκέψεις ενός ικανού συνόλου εκτάκτων αρχαιολόγων για την ισχύουσα αρχαιολογική πραγματικότητα, τις εναλλακτικές προοπτικές και την προσωπική μας αρχαιολογική ουτοπία.