Το αρχιτεκτονικό αποτύπωμα της δράσης των Ηπειρωτών εθνικών ευεργετών κατά τον 19ο αιώνα έως τις αρχές του 20ου αιώνα

Abstract

At the beginning of the 19th century, under certain historical and social circumstances, the Greek Benevolence Phenomenon flourished. Leading entrepreneurs of the Greek Diaspora, through their personal life - journey and operating in terms of individual prestige, undertook the realization of public works that outweighed the financial potential of both the diaspora community and the national collectivity. The benefaction of Epirotes and of other Greek entrepreneurs of the Diaspora, managed to compensate for the infrastructure deficit, while the Greek State itself was “under construction”, not only because of its recent liberation from the Ottoman Sovereignty but mainly because the narrative of the national state was also “under construction” in the 19th century in Europe. The main corpus of the Public Buildings that were founded by Greek Benefactors, constitutes one of the most important pieces of Modern - Greek architecture, while at the same time represents Greece in the urban space of European cities at a certain period when the Greek State either did not exist or was newly established. The current doctoral dissertation attempts to investigate the Architecture of Benevolence during the period it actually flourished (19th and 20th century), focused on the Paradigm of Epirotes Benefactors (Brothers Zosimades, Sina, Arsakis, Zappas, Dumba, Rizaris, Stournaris, Averoff, Zografos, Chatzikonstas, Stavrou). Epirotes Benefactors were selected as the subject of the research not only because they are numerous, but mainly because they are responsible for the establishment of a great amount of emblematic architectural buildings (Sinaia Academy, Arsakeio, National Technical University of Athens, Averof’s Prisons, Chatzikonsta’s Orphanage, as well as Musikverein Orchestra in Vienna etc), equally rich in Greek Colonies (Egypt, Austria, Hungary, Romania, Russia, Istanbul), in the National Center, and at the Place of Origin. That selection of the Epirotes Benefactors as the subject of the study, enables a broader field of research and comparisons. It is estimated that a new perspective of reading the Modern - Greek architecture could be offered, through the thorough study of primary archival material (drawings, documents, photographs, etc.), combined with the interpretations that can be given while using as a methodological tool the phenomenon of Greek Benevolence.

Ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα, κάτω από ιδιαίτερες ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες, αναπτύχθηκε το φαινόμενο του ελληνικού ευεργετισμού από κορυφαίους επιχειρηματίες της Διασποράς, οι οποίοι μέσα από μια προσωπική διαδρομή και λειτουργώντας με όρους ατομικού γοήτρου ανέλαβαν την πραγμάτωση κοινωφελών έργων που υπερέβαιναν τις δυνατότητες του εθνικού κράτους ή της κοινότητας αντίστοιχα. Τα ευεργετήματα αφορούσαν κατά κύριο λόγο την ενίσχυση της παιδείας, υπηρετώντας τα προτάγματα του Διαφωτισμού, που ήθελαν τη μόρφωση ως κύριο εφόδιο για τη χειραφέτηση των πολιτών, για τον κοινωνικό και τον πολιτικό μετασχηματισμό της κοινωνίας μέσω της γνώσης, και κατ’ επέκταση για την εγγύηση ενός καλύτερου μέλλοντος. Παράλληλα, οι ίδιοι οι ευεργέτες αποκτούσαν ρόλο «οργανικού διανοούμενου», βλέποντας το πεπρωμένο της τάξης τους σε μια ευρύτερη προοπτική, ακόμα και σε βάρος των στενά οικονομικών τους συμφερόντων. Οι ευεργεσίες των Ελλήνων της Διασποράς ήρθαν να καλύψουν τα ελλείμματα του ελληνικού κράτους, σε μια εποχή που τόσο το ίδιο τελούσε υπό συγκρότηση –λόγω της πρόσφατης απελευθέρωσης από την οθωμανική κυριαρχία–, όσο και το ιδεολογικό αφήγημα του εθνικού κράτους βρισκόταν υπό διαμόρφωση στην Ευρώπη του 19ου αιώνα. Το corpus μάλιστα των αρχιτεκτονικών έργων που είναι αποτέλεσμα ευεργεσίας συνιστά ένα από τα σημαντικότερα τμήματα της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής, που παράλληλα εκπροσωπεί την Ελλάδα στον αστικό χώρο των ευρωπαϊκών πόλεων. H διδακτορική διατριβή, διερευνά το αρχιτεκτονικό αποτύπωμα της εθνικής ευεργεσίας κατά την περίοδο που γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση, δηλαδή κατά τον 19ο και 20ο αιώνα εντοπισμένο στο παράδειγμα των Ηπειρωτών Εθνικών Ευεργετών και κατανεμημένο στο τρίπτυχο τόπος δραστηριοποίησης (Κωνσταντινούπολη και Διασπορά) – εθνικό κέντρο (Αθήνα) – τόπος καταγωγής (ευρύτερη γεωγραφική περιφέρεια της Ηπείρου). Οι Ηπειρώτες Ευεργέτες επιλέχθηκαν ως αντικείμενο της έρευνας διότι είναι ευάριθμοι και επιδεικνύουν μεγάλη παραγωγή αρχιτεκτονικού έργου πνοής, εξίσου πλούσιου στον τόπο δραστηριοποίησης, το εθνικό κέντρο και τον τόπο καταγωγής, γεγονός που δίνει την δυνατότητα ευρύτερου ερευνητικού πεδίου και συγκρίσεων. Η ερμηνεία του εξεταζόμενου αρχιτεκτονικού έργου επιχειρείται υπό το πρίσμα της ευεργεσίας, στη διαγώνιο της Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής και της Πόλης, της Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Ιστορίας, της Οικονομικής Ιστορίας καθώς και της Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Ιδεών, εντοπιζόμενης στον Διαφωτισμό. Δεδομένου ότι η ερμηνευτική προσέγγιση, δεν έχει εντοπιστεί ούτε στην ελληνική ούτε στη διεθνή αρχιτεκτονική ιστοριογραφία, εκτιμάται ότι η παρούσα διατριβή προσφέρει ένα νέο πρίσμα θέασης και ερμηνείας της νεοελληνικής και όχι μόνον αρχιτεκτονικής και παράλληλα συμβάλλει στην αυτογνωσία του νέου ελληνισμού εν γένει, καθώς το αντικείμενό της αντιμετωπίστηκε καθ’ όλη τη διάρκεια της έρευνας ως τμήμα της συνολικής ιστορίας.