Μελέτη της τεχνολογίας κατασκευής φορέων εικόνων Κρητικής τέχνης 15ου–17ου αιώνα

Abstract

This thesis researches the manufacturing technology of the 15th-17th century Cretan post byzantine Icons’ wooden supports (panels) and examines whether this technology exhibits repeatability/standardization. In order to achieve this goal, the toolmarks of the wooden panels, as well as the materials and practices used for their construction, were investigated. At the same time, an attempt was made to correlate and interpret these technological results with the historical and cultural context of Crete in the 15th-17th centuries. To achieve this goal it was necessary to create a parameterized form (protocol) for examining the characteristics of the construction of wooden panel supports and to apply it to a sufficient number of Icons. The investigation of the topic was dictated by the fact that there is little and fragmentary data on the construction technology of Greek icons’ wooden panels, as well as, the fact that international practice lacks a structured and parameterized methodology for the analysis and documentation of the construction technology of wooden panel paintings in general. In particular, the Cretan or "Italo-Cretan" icons constitute a very important and distinct category of post-Byzantine Greek icons that were created in a specific cultural environment, whose study is constantly expanding, making available important archival and historical material. The research focused on the study of Cretan icons from the collections of the P. & A. Canellopoulos Museum, the Benaki Museum of Athens, as well as icons from the Catholicon of the church of St. Matthew, of the Sinaites, granted to the Monastery of st. Catherine of Sinai, in Heraklion, Crete, as well as, an icon from a private collection. The research methodology included non-destructive examination methods, such as macroscopic and raking light examination, optical microscopy and, where appropriate, the use of x-rays, to study and diagnose the material-technical aspects of wooden supports. The examination protocol developed for examining the manufacturing technology of the wooden supports of Cretan icons includes 220 monothematic parameters. Initially, these parameters, derived from the literature and after the pilot examination of more than 40 Cretan panels were enriched and specified, resulting in 220 monothematic parameters/characteristics. The examination protocol is organized into twelve sections, which follow the structure of the panel’s construction. In the next stage, based on criteria, thirty icons were selected from the aforementioned collections, whose panels were studied based on the examination protocol, and in this thesis the relevant results are presented and commented upon. The processing of these data also includes the descriptive, statistical analysis of the quantitative data, as well as their combined analysis, through multi-variable statistical processing and the SPSS program. In the appendix of this thesis, the results of the examination of each icon are presented, with a detailed description of the approach followed for each wooden panel, to investigate the technological characteristics of its construction and the correlation of these data. The results of the study of the wooden supports indicate that the manufacturing of the Cretan icons’ panels of the 15th-17th centuries followed standardized procedures, the main technological features of which are the following. Panel supports, in their overwhelming majority, were made of cypress wood and some of cedar, juniper, pine/fir wood, while some were made of previously used woods. Specific typologies of arrangement of the boards were recorded, with many panels being of single-wood, while large percentages were found to use wide boards (30-40 cm). Of particular interest is the type of panel joining a wide board to a small one. Overwhelmingly, the boards were tangentially cut, relatively thin (1,9-2.3 cm) from a position close to the pith and were usually produced with frame saws operated by two craftsmen. Boards were joined by simple butt-joints, without the use of adhesive glue, mostly with nails on the back, in rectangular or triangular recesses, some covered with wood or placed under the crossbars. More rarely the nails were placed on the side of the panel. The Cretan craftsmen treated the wooden surface of the rear almost exclusively with planes with a curved cutting blade of small width (1.2-2.7 cm) and directed mainly perpendicular to the wood fibers, usually with great care and uniformity. Correspondingly, all four sides were treated with planes with a flat cutting blade (over 3 cm) with very good dimensional accuracy, alignment and verticality. The wooden supports of Cretan icons, even of small dimensions, by and large, carried two crossbars and in rare cases, of very large panels, three. They were usually made of cypress wood and were treated with planes with a flat cutting blade. Five types of crossbar endings were recorded, a feature estimated to be related to the manufacturers’/workshops’ signature. The crossbars of the Cretan supports were attached on the wooden surface with nails without the use of any adhesive. The direction of the nails was, mainly, from the crossbars towards the painting and, secondarily, vice versa and in some cases with their ends turned (clinked) into the wood. Several characteristic nail head types were recorded. For panel supports up to 52.5 cm width, there was a tendency to use three nails per panel, as well as three nails per board, or even four where the width permitted, with the number of nails showing a linear correlation with the width of the board. In large percentages, the Cretan icons had on their reverse, but also on the sides, a characteristic overlay of a dark finish and/or in some cases gesso layer or color. Cretan artisans seem to have demonstrated diligence in the construction of their wooden panels and crossbars, despite this, a few exceptions were recorded where important Icons by renowned hagiographers were not painted on panels of the adequate quality. The innovation of the present research was also the identification of a large number of special technological/technical features of the construction of the panel, such as the planning direction, the toothing of the cutting blade and its chattering, the marking lines of the wood cutted recesses and crossbars, the chamfering of the edges of the sides of the wooden surface and the crossbars, the types of their connecting nails and the characteristics of their nailing. Particularly important elements are the indications of the existence of pre-drilling of the boards, before their joining, as well as of the crossbars, before their nailing. These elements, combined with characteristics such as the relative nailing density of the crossbars, the number of nails per board, as well as the quality of wood characteristics of the boards, are critical parameters, which are linked to the state of conservation and the pathology of the wooden panel and the painting. Such a thorough investigation of the general and specific characteristics of the panels’ construction composes a kind of "stamp" of the wooden substrate and, by extension, the "fingerprint" of the craftsman or the manufacturing workshop of each panel. As a result, the set of these data constitute unique elements of identification and dating of the icon. The analysis and synthesis of the results indicates that the standardization of the construction technology of the wooden panels was dictated by the new conditions of practicing the arts that prevailed in Crete, as well as by the renewed cultural environment of the 15th-17th centuries. The guild organization of the artisan-painters, the systematized teaching of the arts through apprenticeship as well as the strict conditions for the production of the artefacts, developed by the Venetian system, were factors that ensured the development and perpetuation of the know-how of the panel’s construction technology. The guild organization of professions in particular, seen from a modern perspective, resembles the first forms of trade union organizations and mass production units. At the same time, the recognition of the role of painters and sculptors, as a purely artistic profession, greatly influenced the related professions of woodcarvers and skilled woodworkers/cabinet makers, equipping them with high skills, aesthetics and social acclaim. The humanistic spirit, the formation of collections in the West and the multidimensional consideration of icons, as works of art brought about a wide demand for Cretan icons and, consequently, their mass production. These conditions led to the standardization of the manufacturing technology of Cretan icons and their wooden supports and the systematization of production in large-scale artisanal production. The above developments are facilitated by the new terms of trade, circulation of goods and communication of peoples through sea routes during the Renaissance as well as the great activity and cosmopolitanism demonstrated by the Cretans in this new environment. The present research proposes and puts to the test a parameterized methodology for studying and examining the technological characteristics of the panel’s construction technology of Cretan Icons, adopting a synthetic approach to process the results that systematizes empirical knowledge and macroscopic examination, in the light of the corresponding theoretical background.

Η παρούσα διατριβή διερευνά την τεχνολογία κατασκευής των φορέων εικόνων Κρητικής Τέχνης του 15ου-17ου αιώνα και εξετάζει το ερώτημα εάν αυτή η τεχνολογία εμφανίζει επαναληψιμότητα/τυποποίηση. Για την επίτευξη του σκοπού αυτού διερευνήθηκαν τα ίχνη των εργαλείων κατεργασίας των ξύλινων φορέων καθώς και τα υλικά και οι πρακτικές που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή τους. Παράλληλα, επιχειρήθηκε συσχέτιση και ερμηνεία των τεχνολογικών αυτών αποτελεσμάτων με το ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο της Κρήτης του 15ου-17ου αιώνα. Για την επίτευξη του στόχου αυτού ήταν απαραίτητο να δημιουργηθεί μία παραμετροποιημένη φόρμα εξέτασης των χαρακτηριστικών της κατασκευής των ξύλινων φορέων και να εφαρμοστεί σε έναν ικανό αριθμό εικόνων. Τα κίνητρα για τη διερεύνηση του θέματος υπαγορεύτηκαν από το γεγονός ότι υπάρχουν ελάχιστα και αποσπασματικά δεδομένα σχετικά με την τεχνολογία κατασκευής φορέων ελληνικών εικόνων καθώς και από το ότι η διεθνής πρακτική στερείται μίας δομημένης και παραμετροποιημένης μεθοδολογίας για την ανάλυση και καταγραφή της τεχνολογίας κατασκευής των ξύλινων φορέων ζωγραφικών έργων εν γένει. Ειδικότερα, οι κρητικές, ή «ιταλοκρητικές» εικόνες αποτελούν μία πολύ σημαντική και διακριτή κατηγορία μεταβυζαντινών ελληνικών εικόνων που δημιουργήθηκαν σε ένα ιδιαίτερο πολιτισμικό περιβάλλον, του οποίου η μελέτη διευρύνεται συνεχώς, κάνοντας διαθέσιμο σημαντικό αρχειακό και ιστορικό υλικό.Η έρευνα εστίασε στη μελέτη κρητικών εικόνων από τις συλλογές του Μουσείου Π.& Α. Κανελλοπούλου, του Μουσείου Μπενάκη, καθώς επίσης και εικόνων από το καθολικό του Σιναϊτικού Μετοχίου Αγίου Ματθαίου, Ηρακλείου Κρήτης, όπως και μίας εικόνας από ιδιωτική συλλογή. Η μεθοδολογία της έρευνας περιελάμβανε μη καταστρεπτικές μεθόδους μακροσκοπικής εξέτασης και αναγνώρισης του δασοπονικού είδους ξύλου και, κατά περίπτωση, χρήση ακτινογραφιών. Η φόρμα εξέτασης της τεχνολογίας κατασκευής των ξύλινων φορέων κρητικών εικόνων που δημιουργήθηκε, περιλαμβάνει 220 μονοθεματικές παραμέτρους. Οι παράμετροι αυτές, σε αρχικό στάδιο, προήλθαν από τη βιβλιογραφία και μέσω της πιλοτικής εξέτασης 40 και πλέον κρητικών φορέων, στη συνέχεια εμπλουτίστηκαν και εξειδικεύτηκαν, καταλήγοντας σε 220 μονοθεματικές παραμέτρους/χαρακτηριστικά. Η φόρμα εξέτασης είναι οργανωμένη σε δώδεκα ενότητες, οι οποίες ακολουθούν τη δομή της κατασκευής του φορέα. Στη συνέχεια, βάσει κριτηρίων, επιλέχθηκαν τριάντα εικόνες από τις προαναφερθείσες συλλογές, των οποίων οι φορείς μελετήθηκαν με βάση τη φόρμα εξέτασης και στην παρούσα διατριβή παρουσιάζονται και σχολιάζονται τα σχετικά αποτελέσματα. Η επεξεργασία των δεδομένων αυτών, περιλαμβάνει επίσης την περιγραφική, στατιστική ανάλυση των ποσοτικών δεδομένων, καθώς και την συνδυαστική ανάλυσή τους, μέσω πολυ-μεταβλητής στατιστικής επεξεργασίας και του προγράμματος SPSS. Στο παράρτημα της παρούσας διατριβής παρατίθενται τα αποτελέσματα της εξέτασης της κάθε εικόνας, με αναλυτική περιγραφή της προσέγγισης που ακολουθήθηκε ανά φορέα για τη διερεύνηση των τεχνολογικών χαρακτηριστικών της κατασκευής του και τη συσχέτιση των δεδομένων αυτών. Τα αποτελέσματα της μελέτης των φορέων υποδεικνύουν ότι η κατασκευή των φορέων κρητικών εικόνων του 15ου-17ου αιώνα ακολουθούσε τυποποιημένες διαδικασίες, με τα βασικά τεχνολογικά χαρακτηριστικά αυτής να είναι τα ακόλουθα. Οι εικόνες, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, κατασκευάζονταν από ξύλο κυπαρισσιού και ορισμένες από ξύλο κέδρου, αρκεύθου, κατρανιού, πεύκου/έλατου, ενώ ορισμένοι φορείς κατασκευάζονταν από ξύλα από προηγούμενη χρήση. Καταγράφηκαν συγκεκριμένες τυπολογίες διάταξης των σανίδων, με πολλούς φορείς να είναι μονόξυλοι, ενώ σε μεγάλα ποσοστά διαπιστώθηκε η χρήση σανίδων μεγάλου πλάτους (30-40 εκ.). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποτελεί ο τύπος φορέα ένωσης μίας φαρδιάς σανίδας με μία μικρή. Οι σανίδες σε συντριπτικά ποσοστά ήταν εφαπτομενικής κοπής, μικρού σχετικά πάχους (2-2,3 εκ.) από θέση κοντά στην εντεριώνη και παράγονταν συνήθως με πριόνια που χειρίζονταν δύο τεχνίτες. Η ένωση των σανίδων γίνονταν με απλές ενώσεις κατά μέτωπο, χωρίς χρήση συγκολλητικού, κυρίως με καρφιά στην πίσω όψη, σε ορθογώνιες έσκαπτες ή τριγωνικές εσοχές, με ορισμένες να είναι καλυμμένες με ξύλο ή να είναι τοποθετημένες κάτω από τα τρέσα. Σπανιότερα τα καρφιά τοποθετούνταν στην πλευρά του φορέα. Οι κρητικοί τεχνίτες επεξεργάζονταν την ξύλινη επιφάνεια της πίσω όψης σχεδόν κατά αποκλειστικότητα με ροκάνια με καμπύλη κοπτική λάμα μικρού πλάτους (1,2-2,7 εκ.) και με διεύθυνση κυρίως κάθετα στις ίνες των ξύλων, συνήθως με μεγάλη επιμέλεια και ομοιομορφία. Ανάλογα και οι τέσσερις πλευρές δέχονταν κατεργασία με ροκάνια με επίπεδη κοπτική λάμα (άνω των 3 εκ.) με πολύ καλή ακρίβεια διαστάσεων, ευθυγράμμιση και καθετότητα. Οι φορείς των κρητικών εικόνων, ακόμα και μικρών διαστάσεων, στη συντριπτική τους πλειοψηφία έφεραν δύο τρέσα και σε σπάνιες περιπτώσεις φορέων πολύ μεγάλων διαστάσεων τρία. Κατασκευάζονταν συνήθως από ξύλου κυπαρισσιού και δέχονταν κατεργασία με ροκάνια με επίπεδη κοπτική λάμα. Καταγράφηκαν 5 τύποι απόληξης τρέσων, χαρακτηριστικό που εκτιμάται ότι σχετίζεται με τους κατασκευαστές/εργαστήρια κατασκευής των φορέων. Τα τρέσα των κρητικών φορέων στηρίζονταν στην ξύλινη επιφάνεια με καρφιά χωρίς τη χρήση κάποιου συγκολλητικού μέσου. Η διεύθυνση των καρφιών ήταν, κυρίως, από τα τρέσα προς τη ζωγραφική και, δευτερευόντως, αντίστροφα και σε κάποιες περιπτώσεις με γυρισμένες τις άκρες τους στο ξύλο. Καταγράφηκαν διάφοροι χαρακτηριστικοί τύποι καρφιών. Για φορείς με πλάτος μέχρι 52,5 εκ. καταγράφηκε η τάση για χρήση τριών καρφιών ανά τρέσο, όπως επίσης και τριών καρφιών ανά σανίδα, ή και τεσσάρων, όπου το πλάτος το επέτρεπε, με τον αριθμό καρφιών να εμφανίζει γραμμική συσχέτιση με το πλάτος της σανίδας. Σε μεγάλα ποσοστά οι κρητικές εικόνες έφεραν στην πίσω όψη τους, αλλά και στις πλάγιες, χαρακτηριστικό επικαλυπτικό σκούρας απόχρωσης ή/και σε κάποιες περιπτώσεις προετοιμασία ή χρώμα. Οι κρητικοί τεχνίτες φαίνεται ότι επιδείκνυαν επιμέλεια στη κατασκευή των φορέων και των τρέσων τους, παρά ταύτα καταγράφηκαν λίγες εξαιρέσεις όπου σημαντικά έργα επώνυμων αγιογράφων δεν ήταν ζωγραφισμένα σε αντίστοιχης ποιότητας φορείς. Καινοτομία της παρούσας έρευνας αποτέλεσε, επίσης, ο εντοπισμός ενός μεγάλου αριθμού ειδικών τεχνολογικών χαρακτηριστικών της κατασκευής των φορέων, όπως η διεύθυνση ροκανίσματος, ο τραυματισμός της κοπτικής λάμας και η αναπήδησή της, οι χαράξεις οριοθέτησης των έσκαπτων εσοχών και των τρέσων, οι αποτμήσεις των ακμών των πλευρών της ξύλινης επιφάνειας και των τρέσων, οι τύποι των καρφιών στήριξής τους και τα χαρακτηριστικά του καρφώματός τους. Ιδιαίτερα σημαντικά στοιχεία αποτελούν οι ενδείξεις περί ύπαρξης προ-τρυπήματος των σανίδων, πριν την ένωσή τους, όπως και των τρέσων, πριν το κάρφωμά τους. Τα στοιχεία αυτά, σε συνδυασμό με χαρακτηριστικά όπως η σχετική πυκνότητα καρφώματος των τρέσων, ο αριθμός καρφιών ανά σανίδα, καθώς και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των σανίδων, αποτελούν κρίσιμες παραμέτρους, οι οποίες συνδέονται με την κατάσταση διατήρησης και την παθολογία του φορέα και της ζωγραφικής. Η τόσο ενδελεχής διερεύνηση των γενικών και ειδικών χαρακτηριστικών της κατασκευής των ξύλινων φορέων συνθέτει ένα είδος «σφραγίδας» του έργου και, κατ’ επέκταση, το «δακτυλικό αποτύπωμα» του τεχνίτη ή του εργαστηρίου κατασκευής τού κάθε φορέα. Ως αποτέλεσμα, το σύνολο αυτών των δεδομένων συνιστούν μοναδικά στοιχεία ταυτοποίησης και χρονολόγησης των εικόνων. Η ανάλυση και η σύνθεση των αποτελεσμάτων υποδεικνύει ότι η τυποποίηση της τεχνολογίας κατασκευής των φορέων υπαγορεύτηκε από τους νέους όρους άσκησης των τεχνών που επικρατούσαν στην Κρήτη, καθώς επίσης και από το ανανεωτικό πολιτισμικό περιβάλλον του 15ου-17ου αιώνα. Η συντεχνιακή οργάνωση των τεχνιτών-ζωγράφων, η συστηματοποιημένη διδασκαλία των τεχνών μέσω της μαθητείας καθώς και οι αυστηροί όροι παραγωγής των τεχνουργημάτων, που ανέπτυξε το βενετικό σύστημα, αποτέλεσαν παράγοντες που διασφάλισαν την εξέλιξη και διαιώνιση της τεχνογνωσίας της κατασκευής των εικόνων. Η συντεχνιακή οργάνωση των επαγγελμάτων ειδικότερα, υιοθετώντας νεωτερικούς όρους ανάγνωσης, προσομοιάζει με τις πρώτες μορφές συνδικαλιστικών φορέων και μονάδων μαζικής παραγωγής. Παράλληλα, η αναγνώριση του ρόλου των ζωγράφων και των γλυπτών, ως ένα επάγγελμα αμιγώς καλλιτεχνικό, επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τα συναφή επαγγέλματα των ξυλογλυπτών και των εξειδικευμένων τεχνιτών του ξύλου/λεπτουργών, εφοδιάζοντάς τους με υψηλές δεξιότητες, αισθητική και κοινωνική καταξίωση.Το ουμανιστικό πνεύμα, η διαμόρφωση συλλογών στη Δύση, η πολυδιάστατη θεώρηση των εικόνων, και ως έργων τέχνης επέφεραν την ευρεία ζήτηση των κρητικών εικόνων και, κατά συνέπεια, τη μαζική παραγωγή τους. Οι συνθήκες αυτές οδήγησαν, στην τυποποίηση της τεχνολογίας κατασκευής των κρητικών εικόνων και των φορέων τους και τη συστηματοποίηση της παραγωγής σε, βιοτεχνική παραγωγή μεγάλης κλίμακας. Στις παραπάνω εξελίξεις συνεπικουρούν οι νέοι όροι εμπορίου, διακίνησης των αγαθών και επικοινωνίας των λαών μέσω θαλάσσιων δρόμων την εποχή της Αναγέννησης καθώς και η μεγάλη δραστηριότητα, και ο κοσμοπολιτισμός που επέδειξαν οι Κρητικοί σε αυτό το νέο περιβάλλον. Η παρούσα έρευνα εισηγείται και θέτει υπό δοκιμασία μία παραμετροποιημένη μεθοδολογία μελέτης και εξέτασης των τεχνολογικών χαρακτηριστικών κατασκευής των φορέων εικόνων Κρητικής Τέχνης, υιοθετώντας μία συνθετική προσέγγιση επεξεργασίας των αποτελεσμάτων που συστηματοποιεί την εμπειρική γνώση και τη μακροσκοπική εξέταση, υπό το πρίσμα του ανάλογου θεωρητικού υπόβαθρου.