Ο Βυζαντινός Αυτοκράτωρ Αλέξιος Γ' Κομηνός Άγγελος (1195-1203)

Abstract

The study aims to present the reign of Emperor Alexios III Komnenos Angelos (1195-1203) by examining (a) the aims of Alexios’ domestic and foreign policy, (b) the implemented policies, (c) and their success level. The thesis does not focus on the person of the emperor and it’s not a biography. Its aim is the thorough study and analysis of the events, historical phenomena, and leading figures of the period and their inclusion into the Byzantine 12th century, which was dominated by the Komnenoi dynasty. The dissertation is divided into four main parts. In the introduction, the main aims of the study are presented, along with an examination of the main historiographical sources. The first chapter studies the prosopography of the Angelos family and the life and political role of Alexios before he acceded to the throne, followed by a brief account of the reign of Isaac II Angelos (1185-1195) and a detailed examination of the causes which led to his overthrow by Alexios and a group of his close associates. The second chapter examines domestic issues and in particular the economic policies, the military, politics, and State – Church relations. The third chapter deals with foreign policy and is divided into four sectors: The Balkans, Asia Minor, the West, and the Italian Maritime Republics. The fourth chapter presents the official ideology of the reign of Alexios and the methods of its propagation. The study concludes with an epilogue, an appendix on Alexios’ actions following his fall from power (1203-1211), a bibliography, and maps. In conclusion, the impression of the widespread decline and collapse of Byzantium under Alexios III cannot be sufficiently confirmed. The Byzantine state was indeed in crisis, but one of a political nature. The Empire, although it had lost some of its former prestige, preserved considerable diplomatic influence and military strength and remained an important power in the eastern Mediterranean in the closing years of the 12th century. Alexios III sought to re-establish internal stability by restoring the Komnenian institutions and forms of government that had previously proven successful in maintaining the balance of power. Priority was given to the domestic front and the applied defensive strategy aimed at preventing threats and ensuring peace. Internal stability was a prerequisite for the implementation of an expansionist policy, whether by diplomatic or military means, a condition which was met only in mid-1202. Eventually, certain errors of the Byzantine leadership, and structural problems in the Byzantine system of power led to Alexios’ fall from power in 1203, thus his Komnenian restoration was never fully materialized.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή έχει ως στόχο τη συστηματική μελέτη της βασιλείας του Αυτοκράτορα Αλεξίου Γ΄ Κομνηνού Αγγέλου (1195-1203). Όπως σχολιάζεται και στα σχετικά κεφάλαια, τα υπάρχοντα σχήματα ερμηνείας δεν λαμβάνουν υπόψιν πολλά από τα στοιχεία που οι πηγές παρέχουν, θέτοντας ως κέντρο της ανάλυσής του τη Δ΄ Σταυροφορία. Μέχρι σήμερα η έρευνα αρκούνταν κατά κύριο λόγο στην υιοθέτηση ενός γενικευτικού σχήματος που αντιμετώπιζε το τελευταίο τέταρτο του 12ου αιώνα ως μία εποχή παρακμής, με την άλωση του 1204 να θεωρείται συχνά ως νομοτελειακό γεγονός. Η διατριβή δεν εστιάζει στο πρόσωπο του Αυτοκράτορα και δεν αποτελεί βιογραφία. Στόχος της είναι η διεξοδική μελέτη και ανάλυση των γεγονότων, των προσώπων και των ιστορικών φαινομένων της περιόδου και η ένταξή τους στον βυζαντινό 12ο αιώνα ο οποίος χαρακτηρίζεται από τη κυριαρχία της δυναστείας των Κομνηνών, συνέχεια της οποίας υπήρξε και αυτή των Αγγέλων. Τα κύρια ερωτήματα τα οποία τίθενται είναι τα εξής: (α) ποιοι οι στόχοι της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής του Αλεξίου Γ΄, (β) ποιες μέθοδοι εφαρμόσθηκαν προς επίτευξη αυτών και (γ) ποιος ο βαθμός επιτυχίας τους. Η εξέταση του ζητήματος είναι θεματική και έχει χωριστεί σε τέσσερα κεφάλαια. Στην εισαγωγή που προηγείται παρουσιάζονται αναλυτικά οι στόχοι της έρευνας και εξετάζονται οι κύριες πηγές. Το πρώτο κεφάλαιο ασχολείται με τα προσωπογραφικά της οικογένειας των Αγγέλων και την ανασύνθεση της σταδιοδρομίας του Αλεξίου πριν την άνοδό του στον θρόνο. Το δεύτερο κεφάλαιο καταπιάνεται με τα ζητήματα της εσωτερικής πολιτικής και διαιρείται σε τέσσερα υποκεφάλαια. Το πρώτο (Β.Ι) αφορά στην οικονομία και συγκεκριμένα στα οικονομικά προβλήματα της περιόδου 1195-1203, τις πολιτικές για την επίλυσή τους και στο οικονομικό επιτελείο του Αλεξίου Γ΄. Το δεύτερο (Β.ΙΙ) ασχολείται με τον στρατό και με άξονα τις πολεμικές επιχειρήσεις της περιόδου, αξιολογείται η στρατιωτική οργάνωση και η αποτελεσματικότητα αυτής καθώς επίσης και η στρατηγική του βυζαντινού κράτους. Το τρίτο υποκεφάλαιο (Β.ΙΙΙ) ασχολείται με την πολιτική και μελετώνται η οργάνωση και η στελέχωση της κεντρικής διοίκησης, τα συμφέροντα και οι επιδιώξεις των ομάδων πλησίον της εξουσίας, οι μέθοδοι ενίσχυσης της αυτοκρατορικής εξουσίας και τα αίτια της πτώσης του καθεστώτος στα 1203. Στο τέταρτο υποκεφάλαιο (Β.IV) παρουσιάζεται η εκκλησιαστική πολιτική του Αυτοκράτορα, οι σχέσεις του με τους Οικουμενικούς Πατριάρχες της βασιλείας του και η στάση του έναντι των μεγάλων μονών. Στη συνέχεια, το τρίτο κεφάλαιο πραγματεύεται τα ζητήματα της διπλωματίας και διαιρείται σε τέσσερα υποκεφάλαια. Το πρώτο υποκεφάλαιο (Γ.Ι) αφορά στη βαλκανική χερσόνησο και πρωτίστως στις σχέσεις του Βυζαντίου με το δεύτερο βουλγαρικό κράτος. Το δεύτερο υποκεφάλαιο (Γ.ΙΙ) εστιάζει στις διπλωματικές ενέργειες έναντι του Σουλτανάτου του Ικονίου και της Αρμενίας της Κιλικίας. Το τρίτο (Γ.ΙΙΙ) εξετάζει τις σχέσεις με τη Γερμανική Αυτοκρατορία και την Εκκλησία της Ρώμης. Τέλος, το τέταρτο υποκεφάλαιο (Γ.IV) αφιερώνεται στις επαφές με τις ιταλικές ναυτικές Δημοκρατίες, Βενετία, Πίζα και Γένουα. Το τέταρτο κεφάλαιο ασχολείται με την εικόνα της βασιλείας του Αλεξίου Γ΄, μέσα από τα νομίσματα, τις σφραγίδες και κυρίως τους εγκωμιαστικούς λόγους και αναλύεται η πολιτική ιδεολογία, οι μέθοδοι προβολής της και οι ιδεολογικές επιδιώξεις του Αυτοκράτορα. Η μελέτη ολοκληρώνεται με τα συμπεράσματα όπου απαντώνται τα ερωτήματα που τέθηκαν στην εισαγωγή, ενώ περιλαμβάνεται παράρτημα που αφορά στη δράση του Αλεξίου Γ΄ μετά το 1203, εκτενής αγγλική περίληψη, βιβλιογραφία καθώς και σειρά πινάκων και χαρτών. Συμπερασματικά, το βυζαντινό κράτος κατά τον ύστερο 12ο αιώνα δεν διέρχονταν φάση παρακμής, πολλώ δε μάλλον γενικευμένης κατάρρευσης, αλλά μία κρίση πολιτικής κατά βάση φύσεως. Η Αυτοκρατορία διέθετε αξιόλογες δυνάμεις τόσο στον διπλωματικό όσο και στρατιωτικό τομέα και παρέμενε υπολογίσιμη δύναμη στον χώρο της ανατολικής Μεσογείου, έχοντας όμως απωλέσει μέρος της επιρροής της. Ο Αλέξιος Γ΄ επιδίωξε να παλινορθώσει τη δυναστεία των Κομνηνών σε πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο και συγκέντρωσε πλησίον του ένα αξιόλογο επιτελείο, δίνοντας προτεραιότητα στην αποκατάσταση της εσωτερικής σταθερότητας του κράτους όπου σημείωσε επιτυχίες. Εν τέλει ορισμένα σφάλματα της βυζαντινής ηγεσίας και δομικά προβλήματα του βυζαντινού συστήματος εξουσίας δεν επέτρεψαν την ευόδωση του συνόλου των πολιτικών του Αυτοκράτορα.