Στρατός και ατομικές ελευθερίες: παραβιάσεις δικαιωμάτων στρατευμένων στην Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία

Abstract

Following the Greek junta, most members of the Hellenic Armed Forces, accustomed for decades to treating enlisted soldiers as devoid of rights, with the exception of life or even physical integrity and the privileged one, were not discharged and remained in the barracks. Improvement initially occurred mainly in practice due to the fear of control by politicians and especially the non-right-wing opposition. Almost concurrently with the government change of 1981, an assertive movement emerged, advocating for the recognition of nearly all individual rights for conscripts and the enhancement of their conditions. Significant legal changes would be introduced, particularly within the next 20 years. Improvements would go beyond the rules of law in some respects. Even today, however, basic individual rights are not recognized and legislative provisions that protect them are not implemented. Soldiers are entitled to the same rights as other citizens, except in cases where clear constitutional provisions specifically exclude them. Of course, their individual rights are restricted mainly for reasons of public interest. These restrictions (must) be subject to judicial review. The right to form associations defending military life interests is not recognized, although it is acknowledged for professional military personnel. The prohibition of expression for or against a political party is not sufficiently specified. Unconstitutional restrictions persist on freedom of expression, notably seen in the prohibition of criticism. Provisions deemed unconstitutional by case law are yet to be amended. Moreover, soldiers are uniquely barred from lodging written complaints, despite the clear constitutional provision allowing for written petitions. Compulsory involvement in religious activities and forbidden questions about religious beliefs predominantly impact minorities, creating an environment within the institution that is less friendly to them compared to other branches of the state apparatus. Simultaneously, it appears that the state can order the service soldier to perform various tasks, despite the legality of forced labor being limited to specific contexts, predominantly related to duties of a "military nature" rather than just general "soldier" duties. The conduct of intra-military investigations following suspicions of illegal acts may breach the European Convention on Human Rights (ECHR), primarily due to the involvement of unit executives in the investigation not being prohibited. Despite an improvement over the pre-1995 repulsive situation and the 2019 constitutional revision, the full legislative establishment of the independence of military justice functionaries remains incomplete. Regarding disciplinary penalties, the extension of military service as a form of punishment, and much more the lack of control of disciplinary penalties of conscripts presented by the case law as "internal order measures" violate individual rights. In 2022, a peculiar three-stage oral quasi-judicial appeal process was exclusively designated for soldiers. Equality is still blatantly violated due to the clientelistic state, while instances of illegal hazing persist, undermining affect dignity, honor, personality, health and freedom of will. Relevant criminal provisions, though existing, remain inexplicably dormant and unenforced. Legislative changes, effective information of soldiers and professionals on the rights of the former, as well as the assistance of the Ombudsperson are essential prerequisites for significantly reducing violations.

Μετά την πτώση της δικτατορίας, η μεγάλη πλειοψηφία των στελεχών την Ένοπλων Δυνάμεων που είχε συνηθίσει τις προηγούμενες δεκαετίες να μεταχειρίζεται τους στρατιώτες θητείας μάλλον σαν μη φορείς δικαιωμάτων, με εξαίρεση κατά κανόνα τη ζωή ή και τη σωματική ακεραιότητα και τους προνομιούχους, παρέμεινε στους στρατώνες. Η προς το καλύτερο βελτίωση, συνέβη αρχικά κυρίως στην πράξη, λόγω του φόβου του ελέγχου από τους πολιτικούς και κυρίως τη μη δεξιά αντιπολίτευση. Σχεδόν ταυτόχρονα με την κυβερνητική αλλαγή του 1981, πυροδοτείται διεκδικητικό κίνημα που απαιτεί την αναγνώριση όλων σχεδόν των ατομικών δικαιωμάτων στους στρατεύσιμους και τη βελτίωση των συνθηκών στράτευσης. Σημαντικές αλλαγές θα εισαχθούν πια και στο νόμο, τα επόμενα 20 κυρίως χρόνια. Οι βελτιώσεις θα ξεπερνούν τους κανόνες δικαίου σε κάποια σημεία. Ακόμα και σήμερα, ωστόσο, και βασικά ατομικά δικαιώματα δεν αναγνωρίζονται και νομοθετικές διατάξεις που τα προστατεύουν δεν εφαρμόζονται. Οι στρατιώτες έχουν τα ίδια δικαιώματα με τους υπόλοιπους πολίτες και αποκλείονται μόνο από αυτά για τα οποία υπάρχει σαφής συνταγματική πρόβλεψη αποκλεισμού. Βέβαια, τα ατομικά τους δικαιώματα περιορίζονται, κυρίως για λόγους δημόσιου συμφέροντος. Οι περιορισμοί αυτοί (πρέπει να) ελέγχονται δικαστικά.Δικαίωμα σχηματισμού ενώσεων προάσπισης των σχετικών με τη στρατιωτική ζωή συμφερόντων δεν αναγνωρίζεται, αν και αυτό συμβαίνει για τους επαγγελματίες στρατιωτικούς. Η απαγόρευση έκφρασης υπέρ ή κατά πολιτικού κόμματος δεν εξειδικεύεται επαρκώς. Αντισυνταγματικοί περιορισμοί υπάρχουν και στην ελευθερία έκφρασης, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την απαγόρευση άσκησης κριτικής. Διατάξεις που έχουν κριθεί αντισυνταγματικές από τη νομολογία δεν έχουν τροποποιηθεί. Επίσης, μόνο στους στρατιώτες απαγορεύεται να παραπονούνται εγγράφως, παρά τη σαφή συνταγματική πρόβλεψη περί έγγραφης αναφοράς.Η υποχρεωτική συμμετοχή σε λατρευτικές δραστηριότητες και τα απαγορευμένα ερωτήματα για τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, πλήττουν κυρίως τις μειονότητες, σε ένα σώμα το οποίο παραμένει λιγότερο φιλικό για αυτές, σε σχέση με άλλα τμήματα του κρατικού μηχανισμού. Ταυτόχρονα, το κράτος φαίνεται να μπορεί να διατάξει τον οπλίτη θητείας να εκτελέσει όποια εργασία επιθυμεί παρά το γεγονός ότι η αναγκαστική εργασία επιτρέπεται μόνο σε κάποιες περιπτώσεις, με κυρίαρχη εδώ την εργασία «στρατιωτικής φύσης» και όχι απλώς την εργασία «των στρατιωτών».Ο τρόπος διεξαγωγής των ενδοστρατιωτικών ερευνών, έπειτα από υπόνοιες διάπραξης παράνομων πράξεων, μπορεί να παραβιάζει την ΕΣΔΑ, κυρίως επειδή δεν απαγορεύεται η συμμετοχή στην έρευνα στελεχών των εμπλεκόμενων μονάδων. Παρά τη βελτίωση σε σχέση με την εκτρωματική προ του 1995 κατάσταση και τη συνταγματική αναθεώρηση του 2019, η ανεξαρτησία των λειτουργών της στρατιωτικής δικαιοσύνης δεν είναι ακόμη πλήρως νομοθετημένη.Όσον αφορά τις πειθαρχικές ποινές, και η παράταση της θητείας ως τιμωρία, αλλά πολύ περισσότερο ο μη έλεγχος των πειθαρχικών ποινών των στρατεύσιμων (και μόνο) από τη νομολογία ως «μέτρων εσωτερικής τάξης» παραβιάζουν ατομικά δικαιώματα. Το 2022 προβλέφθηκε η παράξενη διαδικασία της προφορικής κατά τρία μάλιστα στάδια ενδικοφανούς προσφυγής για τους στρατιώτες και μόνο. Η ισότητα εξακολουθεί να παραβιάζεται ωμά, λόγω του πελατειακού κράτους, ενώ υπάρχουν ακόμα περιπτώσεις παράνομων καψονιών που πλήττουν την αξιοπρέπεια, την τιμή, την προσωπικότητα, την υγεία και την ελευθερία σχηματισμού της βούλησης. Σχετικές ποινικές διατάξεις ανεξήγητα παραμένουν σχεδόν νεκρές.Οι νομοθετικές αλλαγές, η ουσιαστική ενημέρωση των στρατιωτών και των επαγγελματιών για τα δικαιώματα των πρώτων, αλλά και η συνδρομή του Συνηγόρου του Πολίτη, αποτελούν βασικές προϋποθέσεις για το δραστικό περιορισμό των παραβιάσεων.