Το νεώτερο ακίνητο μνημείο στην Αθήνα μετά το 1974: προς μια μεθοδολογία προσέγγισης του διατηρητέου κτίσματος σε σύγχρονα αστικά πλαίσια

Abstract

This thesis belongs to the field of history and theory of architecture. It is a historical research aiming at the documentation, critical analysis and interpretation of the various stages of the emergence of legal frameworks and institutional practices for the preservation of elements of the post-1830 built heritage in Athens, of the emergence and densification of the relevant scientific and non-scientific discourses, as well as of the way in which all of the above were incorporated - or not - into the Athenian urban context, in the broad spatial and social sense. It draws methodological tools from the developing field of 'Critical Heritage Studies', adapting and developing them to focus on the ambiguous position and role of post-1830 listed buildings in the evolving urban landscape of Athens, as developed during the first years after the end of the seven-year right-wing military dictatorship period. In the context of the thesis, the year 1974 appears as a clear turning point concerning - among many things - issues of conservation of the Athenian urban heritage. The evolution of the institutional framework is examined by systematically recording and analyzing the gradually emerging legal tools and the functions assigned to old and new institutional bodies, providing relevant international institutional developments as a point of comparison. The thesis also brings to the surface unpublished archival material held by the Ministry of Environment and Energy concerning individual and group listings that took place in the early years of the post-dictatorship era, documenting the various tools with which it was attempted to recover the 'historical' character of Athens through the apparent safeguarding of its post-1830 built heritage. At the same time, the thesis presents a systematic comparative study of the scientific and non-scientific discourses which, along with the aforementioned institutional tools, participated in the constitution of what is defined as a 'dispositif' for the preservation of the Athenian urban heritage. The analysis of the different discourses highlights the terms under which post-1830 built heritage was claimed, as well as the multiple connotations it eventually acquired in the first post-dictatorship period. Throughout the body of the thesis, an attempt is made to bring different kinds of 'unanticipated results’ to the surface, them being considered as a historically integral part of the examined dispositif, manifesting from the early stages of its formation to the present day. These appear to be linked both to the inadequacy of institutional tools and to the relevant discourses which, despite having been being promoted as ‘dominant’, are proven to have never been widely accepted as such, highlighting the incomplete construction of both the Athenian urban heritage and its heirs.

Η παρούσα διατριβή εντάσσεται στη γνωστική περιοχή της ιστορίας και θεωρίας της αρχιτεκτονικής. Αποτελεί μία ιστορική έρευνα καταγραφής, κριτικής ανάλυσης και ερμηνείας των διαφόρων σταδίων εμφάνισης νομικών πλαισίων και θεσμικών πρακτικών διατήρησης στοιχείων της νεώτερης ακίνητης πολιτιστικής κληρονομιάς στην Αθήνα, της ανάδυσης και πύκνωσης των σχετικών επιστημονικών και μη λόγων, καθώς και του τρόπου ενσωμάτωσης - ή όχι - όλων των παραπάνω στο αθηναϊκό αστικό συγκείμενο, με την ευρεία χωρική αλλά και κοινωνική έννοια. Αντλεί μεθοδολογικά εργαλεία από το αναπτυσσόμενο επιστημονικό πεδίο των ‘Κριτικών Μελετών Πολιτιστικής Κληρονομιάς’ (Critical Heritage Studies), προσαρμόζοντας και αναπτύσσοντάς τα για να εστιάσει στην αμφίθυμη θέση των ανεγερμένων μετά το 1830 διατηρητέων κτισμάτων στο εξελισσόμενο αστικό τοπίο της Αθήνας, όπως φαινομενικά κατοχυρώνεται την πρώτη μεταπολιτευτική περίοδο. Στο πλαίσιο της διατριβής, το έτος 1974 εμφανίζεται ως ένα ξεκάθαρο σημείο καμπής - μεταξύ άλλων και – όσον αφορά τη διατήρηση της αθηναϊκής αστικής κληρονομιάς. Η εξέταση της εξέλιξης του θεσμικού πλαισίου γίνεται με τη συστηματική καταγραφή και ανάλυση των σταδιακά εμφανιζόμενων νομικών εργαλείων και των αρμοδιοτήτων που αποδόθηκαν σε παλιούς και νέους θεσμικούς φορείς, παραθέτοντας τις σχετικές διεθνείς θεσμικές εξελίξεις ως πεδίο σύγκρισης. Στο πλαίσιο της διατριβής έρχεται επίσης στην επιφάνεια αδημοσίευτο αρχειακό υλικό που διατηρεί το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας και το οποίο αφορά μεμονωμένους και ομαδικούς χαρακτηρισμούς που έλαβαν χώρα τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, τεκμηριώνοντας τα διάφορα εργαλεία με τα οποία επιχειρήθηκε να επανακτηθεί ο ‘ιστορικός’ χαρακτήρας της Αθήνας μέσω της φαινομενικής κατοχύρωσης της διατήρησης της νεώτερης ακίνητης πολιτιστικής κληρονομιάς της. Παράλληλα, παρουσιάζεται μία αντίστοιχα συστηματική συγκριτική μελέτη των επιστημονικών και μη λόγων οι οποίοι, μαζί με τα θεσμικά εργαλεία, συμμετείχαν στη συγκρότηση αυτού που, στο πλαίσιο της παρούσας διατριβής, ορίζεται ως ‘μηχανισμός’ (dispositif) διατήρησης της αθηναϊκής αστικής κληρονομιάς. Η ανάλυση των διαφορετικών λόγων που συγκροτούνται αναδεικνύει τους όρους υπό τους οποίους διεκδικήθηκε η εγχώρια νεώτερη ακίνητη πολιτιστική κληρονομιά και τις πολλαπλές συνδηλώσεις που τελικώς απέκτησε κατά την πρώτη μεταπολιτευτική περίοδο. Σε όλο το σώμα της διατριβής, επιχειρείται να έρθουν στην επιφάνεια διαφορετικών ειδών ‘μη αναμενόμενα αποτελέσματα’ ως ιστορικά αναπόσπαστο μέρος του μηχανισμού υπό εξέταση, όπως εμφανίζονται από τα πρώτα στάδια της συγκρότησής του έως και τη σημερινή εποχή. Αυτά παρουσιάζονται να συνδέονται τόσο με την ανεπάρκεια των θεσμικών εργαλείων όσο και με τους σχετικούς λόγους οι οποίοι, ενώ προβάλλονται ως κυρίαρχοι, τεκμηριώνεται ότι δεν επικρατούν ποτέ ως τέτοιοι, αναδεικνύοντας τελικώς μία ατελή συνθήκη κατασκευής, τόσο της αθηναϊκής αστικής κληρονομιάς, όσο και των κληρονόμων της.