Ιστορικά επιστημονικά όργανα και πειράματα στην Μεγάλη Σχολή του Γένους

Abstract

The Great School of the Nation in Istanbul, the historical educational institution of the Greek community, acquired an important collection of scientific instruments for the teaching of experimental physics during the second half of the 19th century, while it seems that it had some -almost lost now- smaller collection at the beginning of the century. The gradual development of the collection marks a perhaps hesitant but clear shift of the School's curriculum in a more practical direction following the changes in the Greek community. The numerous existing instruments in the collection stored in a specially designed hall had not been studied until now. This thesis tries to fill this gap in the literature by studying each instrument separately, in order to create as complete a picture as possible of both the collection and the possibilities it provided for the teaching of experimental physics at the School. In this context the history, the characteristics, the manner of use and, where known, the maker of the instruments are presented. At the same time, the history of the development of the collection is presented, which took place in four phases through donations and purchases from the school year 1865-1866 to 1880-1881, by which time the School had a collection of a high standard and able to be compared with similar schools of Europe. Through the lists of these acquisitions, as listed in the operational reports of the School’s principals, both the exact identification of the existing instruments and the description of those that have been lost have been completed. First, therefore, a brief historical review of the course of the School until the beginning of the 19th century is carried out. Then the course of the School is studied during its move to Xirokrini (1804-1830 and 1836-1850) and after its return to Fener until the acquisition of the first series of instruments. Also, the gradual changes concerning our subject are presented (such as the permanent introduction of the course of experimental physics, the changes of the professors of the course and the discussion about the necessity of creating a collection). Special mention is made of the collection of scientific instruments acquired by the Greek Philological Association of Constantinople for use in the public courses organized by the Association. This is considered necessary due to the involvement of Andreas Spatharis -professor of physics, mathematics and chemistry at the School for thirty-six years- in the selection of the instruments acquired by the association, their use in lectures he gave, and their maintenance as curator of the collection. In addition, it is argued that the realization of public popularizing lectures with the supportive use of instruments by the Association affected the Greek educational community of the City. This is followed by a presentation of the studies, life and writing of Spatharis, who was responsible for 36 years (1864-1900) for the creation, use and maintenance of the collection. Then, the story of the first set of instruments that the School acquired after the era of Xirokrini, those donated by the architect Hadzi-Stefanis Gaitanakis, is presented. As far as we know, these instruments are the only known material objects that have survived from the school founded by Gaitanakis in his birthplace, Madytos. Subsequently, a detailed account of both the purchase of new instruments during the school year 1866-1867 and of the school year 1878-1879 -when second-hand physics and chemistry instruments were purchased from the private school Hellenic Lyceum in Pera- is given. The second purchase is of particular interest as, also in this case, the specific instruments are probably the only material imprint of the Hellenic Lyceum in our time. Then, the most important purchase, that of the school year 1880-1881, which took place shortly before the installation of the School in the newly built privately owned building, is studied in detail. Finally, following a modern trend in the history of science, the biography of Franklin's palm glass is presented. It is a scientific instrument, which changed over time from a toy to a scientific instrument to finally return to toy status in the 20th century.

Η Μεγάλη του Γένους Σχολή στην Κωνσταντινούπολη, το ιστορικό εκπαιδευτικό ίδρυμα της ελληνορθόδοξης ή ρωμαίικης κοινότητας, απέκτησε μία σημαντική συλλογή επιστημονικών οργάνων για τη διδασκαλία της πειραματικής φυσικής κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, ενώ φαίνεται πως διέθετε κάποια -σχεδόν χαμένη πλέον- μικρότερη συλλογή ήδη από τις αρχές του αιώνα. Η δημιουργία της συλλογής σηματοδοτεί μία ίσως διστακτική αλλά σαφή στροφή του προγράμματος σπουδών της Σχολής προς μία περισσότερο πρακτική κατεύθυνση ακολουθώντας τις αλλαγές στην κοινότητα. Τα πολυάριθμα διασωθέντα όργανα της συλλογής, που φιλοξενούνται σε ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα γνωστή ως Οργανοθήκη, δεν είχαν μελετηθεί έως τώρα. Η παρούσα διατριβή προσπαθεί να καλύψει αυτό το βιβλιογραφικό κενό μελετώντας κάθε ένα όργανο ξεχωριστά, ώστε να δημιουργηθεί μία κατά το δυνατόν πλήρης εικόνα τόσο της συλλογής όσο και των δυνατοτήτων που αυτή παρείχε στη διδασκαλία της πειραματικής φυσικής στη Σχολή. Σε αυτά τα πλαίσια παρουσιάζεται η ιστορία, τα χαρακτηριστικά, ο τρόπος χρήσης και, όπου είναι γνωστό, ο κατασκευαστής των οργάνων. Ταυτόχρονα, παρουσιάζεται η ιστορία της εξέλιξης της συλλογής, η οποία πραγματοποιήθηκε σε τέσσερεις φάσεις μέσω δωρεών και αγορών από το σχολικό έτος 1865-1866 έως το 1880-1881, οπότε η Σχολή διαθέτει πλέον μία συλλογή υψηλού επιπέδου η οποία μπορεί να συγκριθεί με αντίστοιχες σχολείων της Ευρώπης. Μέσα από τους καταλόγους των προσκτήσεων αυτών, όπως παρατίθενται στις εκθέσεις λειτουργίας των διευθυντών (σχολαρχών) της Σχολής, έχει ολοκληρωθεί τόσο η ακριβής ταυτοποίηση των υπαρχόντων οργάνων όσο και η περιγραφή εκείνων που έχουν απολεστεί. Αρχικά, λοιπόν, πραγματοποιείται μία σύντομη ιστορική ανασκόπηση της πορείας της Σχολής έως τις αρχές του 19ου αιώνα. Στη συνέχεια μελετάται η πορεία της Σχολής κατά την μετακίνησή της στην Ξηροκρήνη (1804-1830 και 1836-1850) και μετά την επιστροφή της στο Φανάρι έως και την απόκτηση της πρώτης σειράς οργάνων. Επίσης, παρουσιάζονται οι σταδιακές αλλαγές, που αφορούν το θέμα μας, (όπως η οριστική και μόνιμη εισαγωγή του μαθήματος της πειραματικής φυσικής, οι αλλαγές στους διδάσκοντες καθηγητές του μαθήματος και η συζήτηση για την αναγκαιότητα δημιουργίας συλλογής). Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στη συλλογή επιστημονικών οργάνων που απέκτησε ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινούπολης για χρήση στα δημόσια μαθήματα που διοργάνωνε ο Σύλλογος. Αυτό θεωρείται απαραίτητο εξαιτίας της εμπλοκής του Ανδρέα Σπαθάρη, καθηγητή φυσικομαθηματικών και χημείας της Σχολής επί τριάντα έξι χρόνια, στην επιλογή των οργάνων που αποκτήθηκαν, στη χρήση τους σε διαλέξεις που έδωσε ο ίδιος και στη συντήρησή τους από τη θέση του εφόρου της συλλογής. Επιπλέον, υποστηρίζεται πως η πραγματοποίηση δημόσιων εκλαϊκευτικών διαλέξεων με την υποστηρικτική χρήση οργάνων από τον Σύλλογο επηρέασε την ελληνική εκπαιδευτική κοινότητα της Κωνσταντινούπολης. Ακολουθεί παρουσίαση των σπουδών, του βίου και του συγγραφικού έργου του Σπαθάρη, ο οποίος επί 36 χρόνια (1864-1900) ήταν υπεύθυνος για τη δημιουργία, τη χρήση και τη συντήρηση της συλλογής. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται η ιστορία της πρώτης σειράς οργάνων που απέκτησε η Σχολή μετά την εποχή της Ξηροκρήνης, εκείνα της δωρεάς του αρχιτέκτονα Χατζή-Στεφανή Γαϊτανάκη. Στο μέτρο που γνωρίζουμε, τα συγκεκριμένα όργανα είναι τα μόνα γνωστά υλικά αντικείμενα που έχουν διασωθεί από το σχολείο που ίδρυσε ο Γαϊτανάκης στον τόπο γέννησής του, τη Μάδυτο. Ακολουθεί η εξιστόρηση τόσο της αγοράς καινούργιων οργάνων κατά το σχολικό έτος 1866-1867 όσο και εκείνης του σχολικού έτους 1878-1879 όταν αγοράστηκαν μεταχειρισμένα όργανα φυσικής και χημείας από το ιδιωτικό σχολείο Ελληνικό Λύκειο στο Πέρα. Η δεύτερη αγορά παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς -και σε αυτή την περίπτωση- τα συγκεκριμένα όργανα αποτελούν πιθανότατα το μόνο υλικό αποτύπωμα του Ελληνικού Λυκείου στην εποχή μας. Ύστερα, μελετάται αναλυτικά η σημαντικότερη αγορά, εκείνη του σχολικού έτους 1880-1881, η οποία πραγματοποιήθηκε λίγο πριν την εγκατάσταση της Σχολής στο νεόδμητο ιδιόκτητο κτήριο. Τέλος, ακολουθώντας μία σύγχρονη τάση στην ιστορία των επιστημών, παρουσιάζεται η βιογραφία του ζεοτρόπιου του Φραγκλίνου. Πρόκειται για ένα επιστημονικό όργανο, το οποίο μετατράπηκε με το πέρασμα του χρόνου από παιχνίδι σε επιστημονικό όργανο για να επιστρέψει τελικά στην κατάσταση του παιχνιδιού στον 20ο αιώνα.

Rum Ortodoks cemaatinin tarihî eğitim kurumu olan İstanbul'daki Mekteb-i Kebîr’in (Patrikhane Akademisi veya bugünkü adıyla Fener Rum Ortaokulu ve Lisesi) her ne kadar 19. yüzyılın başından kalma (şimdi neredeyse kaybolmuş) nispeten küçük bir koleksiyona sahip olduğu anlaşılsa da bu okul aynı yüzyılın ikinci yarısında deneysel fizik dersinin eğitimi için önemli bir bilimsel alet koleksiyonuna kavuşmuştu. Koleksiyonun oluşturulması, toplumdaki değişiklikleri takiben Mekteb müfredatının daha pratik bir yöne doğru belki çekingen ama belirgin bir değişimine işaret etmektedir. Organotek olarak bilinen özel olarak tasarlanmış bir odada muhafaza edilen koleksiyondaki çok sayıda bilim aleti şu ana kadar incelenmemiştir. Bu tez hem koleksiyonun hem de Mekteb’de deneysel fizik öğretimi için sağladığı olanakların mümkün olduğunca eksiksiz bir tablosunu oluşturmak amacıyla her aleti ayrı ayrı inceleyerek, literatürdeki bu boşluğu doldurmaya çalışmaktadır. Bu bağlamda aletlerin tarihçesi, özellikleri, kullanım şekli ve biliniyorsa yapıcısı sunulmaktadır. Aynı zamanda koleksiyonun, 1865-1866 öğretim yılından, Mekteb-i Kebîr’in artık Avrupa'daki ilgili okullarla karşılaştırılabilecek kadar yüksek düzeyde bir koleksiyona sahip olduğu 1880-1881 eğitim-öğretim yılına kadar, bağış ve satın almalar yoluyla dört aşamada gerçekleşen gelişim tarihi de sunulmaktadır. Okul yöneticilerinin (müdürlerin) faaliyet raporlarında yer alan bu kazanımlara ilişkin listeler aracılığıyla hem mevcut aletlerin kesin tespiti hem de kaybolanların açıklanması tamamlanmıştır. Bu nedenle öncelikle Mekteb’in 19. yüzyılın başlarına kadar olan seyrinin kısa bir tarihsel değerlendirmesi yapılmıştır. Daha sonra Mekteb’in Kuruçeşme’ye (Xirokrini) taşınması sırasında (1804-1830 ve 1836-1850) ve Fener’e dönüşünden sonraki ilk alet serisinin edinilmesine kadar olan süreci incelenmiştir. Ayrıca deneysel fizik dersinin kesin ve kalıcı bir şekilde tanıtılması, dersin öğretim elemanlarındaki değişiklikler ve bir koleksiyon oluşturulmasının gerekliliği konusundaki tartışmalar gibi konumuzla ilgili kademeli değişiklikler sunulmuştur. Dersaadet Rum Cemiyet-i Edebiyyesi (Hellen Filoloji Derneği) tarafından düzenlenen halka açık kurslarda kullanılmak üzere Dernek tarafından edinilen bilimsel aletlerin koleksiyonuna özellikle değinilmiştir. Bu, Mekteb-i Kebîr’de otuz altı yıl fizik, matematik ve kimya profesörü olan Andreas Spatharis'in, edinilen aletlerin seçiminde, verdiği derslerde kullanılmasında ve bakımlarında koleksiyon küratörü olarak yer alması nedeniyle gerekli görülmüştür. Üstelik Dernek tarafından halktaki ilgiyi arttırmak için umuma açık olarak işlenen derslerde aletlerin destekleyici kullanımının gerçekleştirilmesinin İstanbul'daki Rum eğitim camiasını etkilediği ileri sürülmüştür. Bunu 36 yıl boyunca (1864-1900) koleksiyonun yaratılmasından, kullanılmasından ve bakımından sorumlu olan Spatharis'in çalışmaları, hayatı ve yazıları hakkında bir sunum takip etmiştir. Daha sonra Mekteb’in Kuruçeşme döneminden sonra edindiği ve saray mimarı Hacı-Stefanis Gaitanakis tarafından bağışlanan ilk alet setinin tarihi anlatılmıştır. Bildiğimiz kadarıyla bu aletler, Gaitanaki'nin doğduğu yer olan Εceabat (Madyto)'da kurduğu okuldan günümüze kalan bilinen tek maddi nesnelerdir. Devamında hem 1866-1867 öğretim yılında alınan yeni aletlerin hem de Beyoğlu'ndaki (Pera) özel Hellen Lisesi’nden 1878-1879 öğretim yılında satın alınan ikinci el fizik ve kimya aletlerinin detaylı bir kaydı verilmiştir. Bu ikinci satın alma özellikle ilgi çekicidir çünkü bu durumda da belirli aletler muhtemelen Hellen Lisesi'nin zamanımızdaki tek maddi izidir. Daha sonra Mekteb-i Kebîr’in yeni binasının inşaatından kısa bir süre önce gerçekleştirilen, 1880-1881 öğretim yılına ait en önemli satın alma ayrıntılı olarak incelenmiştir. Son olarak bilim tarihindeki modern bir trendi takip ederek Franklin zoetropunun biyografisi (gelişimi) sunulmaktadır ki zamanla oyuncaktan bilimsel bir alete dönüşen ve 20. yüzyılda nihayet oyuncak statüsüne dönen bir bilim aletidir.