Ανάλυση και αξιολόγηση των έξυπνων και πράσινων αστικών παρεμβάσεων στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στην Ελλάδα

Abstract

Integrated urban interventions that contribute to economic development, environmental reconstruction and social cohesion are now, more than ever, the focus of the various levels of government (Global Community, European Union, National Governments, Regions, Local Government), and of the citizens themselves due to the existing unfavorable socio-economic and environmental conditions, but also the intensified effort to deal with the current significant recession. In the search for a new development model that will serve man and his real needs and that will treat the urban environment as a development stock, the changes of the main characteristics of cities in the European and Greek area through time, are examined, as well as the causes that lead to the need for imperative interventions in them. The main current challenges / problems of cities are related to: (a) globalization and transition to the digital economy, (b) increasing environmental pressures (degradation of the natural environment, ecosystem disruption, air, soil and water pollution, etc.), also related to climate change - as well as the problems of the built environment (land use, buildings, physiognomy / identity of cities, etc.) and, (c) the widening of social injustices and social inequality. The scope of intervention, the individual objectives and the thematic range of interventions are determined by the case challenges / problems, but also by the particular socio-economic characteristics of cities, as well as their relationship / interaction with their wider environment). Urban regeneration can be classified into different forms / types. Indicatively: (a) urban reconstruction, b) renewal, c) conservation, restoration, rehabilitation, d) integrated urban projects and e) interventions with special projects of supra-local scope. Urban regeneration is a dynamic set of concepts and actions, constantly changing, depending on the general national policy and the corresponding reference period but also the use of new approaches as e.g., those based on “smart / digital” and “green”. Of particular interest are smart and green urban interventions as an innovative and sustainable form of urban environment management in an effort to solve existing urban problems, but also to prevent the emergence of new ones. More specifically, in order to meet any challenges, it is a fact that strategies and packages of goals and interventions in cities that are articulated around the concepts of "smart city", "green city", but also "just city", in the light of "sustainable development", are developed. While the approaches to urban strategies and interventions refer, in general, to the economy - development, the environment and society, three interrelated and equally important aspects, in this dissertation there is no ability but to refer relatively extensively to only two of them: economy - development ("smart cities") and the environment ("green cities"). However, this does not mean in any sense that the social aspect of cities is considered as a less important one. In particular, cities, through "smart actions", are giving priority to the development of new economic activities, supporting "new economies", as well as to the "bottom-up" development. Furthermore, the proper synergy of smart / green actions with "traditional" (conventional) ones is of great importance for the constitution of better urban strategies and interventions. Equally important for the successful implementation of the aforementioned urban development strategy and the coordination of all stakeholders in the planning, management, monitoring and implementation of urban interventions is the existence of databases for cities in general (e.g. the "Urban Audit"), but also for "smart and green" urban interventions (e.g. Smart Cities Information System). However, simply collecting data is not enough. Data generated from a database, in its raw form, is difficult to manage. To understand and use them properly, a series of appropriate steps need to be taken to process them. In order to ensure long-term success, it is also crucial to continuously monitor and evaluate the results of the policies and strategies implemented based on a programmatic framework and the effectiveness of its implementation. It is pointed out that today many efforts are being made internationally for the development of integrated key performance indicators for "smart and green cities" since through them the relevant actions can be evaluated and their objectives be redefined. In addition, the cooperation of cities in the framework of networks and initiatives and the exchange of know-how and good practices for the best use of collective intelligence play an essential role in addressing any weaknesses. Regarding specifically the Greek urban area: EU policies brought radical changes to Greek urban planning policies. However, the relevant proposals are still faced with numerous challenges, institutional, economic, social, cultural, technological, design, of global and regional competition. Therefore, local, regional, national, European and global authorities should immediately set up their structures and create the necessary conditions - proposals - plans for a sustainable development serving this goal through appropriate orientation of policies, strategies and investments of all levels, exploiting the potential opportunities and facing the multiple risks and threats, creating new possibilities. In the context of the dissertation, already implemented urban interventions in Europe and Greece were examined and their effects as well as the degree of their response to the problems in the area of intervention itself, as well as in its wider environment, are evaluated. A municipality of Attiki, the Municipality of Korydallos, was selected as an in depth study area, as it has many common characteristics with the majority of Greek city municipalities: demography, state of the environment, but also urban planning policies. The smart and green interventions of the Municipality were examined based on a relevant interview and were evaluated mainly based on the answers of the citizens in an appropriate questionnaire. As it turned out, the Municipality makes significant use of the available European and national funding and has given priority to smart actions of e-government and digital transformation and the green action of increasing the energy efficiency of municipal buildings. However, smart and green actions have not been taken in several other areas, such as transport and air pollution. The main obstacles for the further improvement of the actions of the Municipality are both the lack of sufficient funding and sufficient adequate digital data. Concluding: it was found that EU smart and green city agendas, initiatives and actions had considerable positive effects on EU countries’ urban policies but not as many as possible effects on the Greek ones because the latter encounter many obstacles including economic / technological and environmental but also legislative ones. More generally, local, national and European authorities should set up the necessary structures and conditions in order the ambitious urban sustainability declarations of intent of EU to be really implemented.

Οι ολοκληρωμένες αστικές παρεμβάσεις που συμβάλλουν στην οικονομική ανάπτυξη, την περιβαλλοντική ανασυγκρότηση και την κοινωνική συνοχή είναι σήμερα, περισσότερο από κάθε φορά, στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των διάφορων επιπέδων διακυβέρνησης (Παγκόσμια Κοινότητα, Ευρωπαϊκή Ένωση, Εθνικές Κυβερνήσεις, Περιφέρειες, Τοπική Αυτοδιοίκηση), αλλά και των ίδιων των πολιτών λόγω των υφιστάμενων δυσμενών κοινωνικοοικονομικών και περιβαλλοντικών συνθηκών, αλλά και της ολοένα και πιο πολύ εντεινόμενης προσπάθειας να αντιμετωπισθεί η παρούσα σημαντική ύφεση. Στην αναζήτηση ενός νέου αναπτυξιακού προτύπου που θα υπηρετεί τον άνθρωπο και τις πραγματικές του ανάγκες, και που θα αντιμετωπίζει το αστικό περιβάλλον ως αναπτυξιακό απόθεμα εξετάζονται οι διαχρονικές μεταβολές των κυριότερων χαρακτηριστικών των πόλεων στον ευρωπαϊκό και στον ελληνικό χώρο, καθώς και οι αιτίες που οδηγούν στην επιτακτική ανάγκη παρεμβάσεων σε αυτές. Οι κυριότερες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν σήμερα οι πόλεις σχετίζονται με: (α) την παγκοσμιοποίηση και τη μετάβαση στην ψηφιακή οικονομία, (β) τις συνεχώς αυξανόμενες περιβαλλοντικές πιέσεις (υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος, διατάραξη των οικοσυστημάτων, ρύπανση του αέρα, του εδάφους και των υδάτων, κ.λπ.), συναρτημένες και με τo φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής – όπως και με τα προβλήματα του δομημένου περιβάλλοντος (χρήσεις γης, κτηριακοί όγκοι και υποδομές, φυσιογνωμία / ταυτότητα των πόλεων, κ.λπ.) και, (γ) τη διεύρυνση των κοινωνικών ανισοτήτων και του κοινωνικού αποκλεισμού. Το πεδίο παρέμβασης, οι επιμέρους επιδιωκόμενοι στόχοι και το θεματικό και χωρικό εύρος των παρεμβάσεων προσδιορίζονται από τα κατά περίπτωση προβλήματα, αλλά και από τα ιδιαίτερα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά και τη φυσιογνωμία των πόλεων, καθώς και την αλληλεπίδραση και σύνδεση αυτών με το ευρύτερο περιβάλλον τους. Οι αστικές αναπλάσεις μπορεί να καταταγούν σε διαφορετικές μορφές / τύπους. Ενδεικτικά: (α) αστική ανασυγκρότηση (reconstruction), β) ανακαίνιση (renewal), γ) αποκατάσταση – διατήρηση (conservation, restoration, rehabilitation), δ) ολοκληρωμένη ανάπλαση (integrated urban projects) και ε) παρεμβάσεις με ειδικά έργα υπερτοπικής εμβέλειας. Η αστική ανάπλαση είναι μια έννοια δυναμική, συνεχώς μεταβαλλόμενη, ανάλογα και με το γενικότερο πλαίσιο της ασκούμενης πολιτικής από το εκάστοτε κράτος και την αντίστοιχη χρονική περίοδο αναφοράς. Οι αστικές παρεμβάσεις δεν περιορίζονται πλέον στους κλασσικούς συμβατικούς τομείς, αλλά μπορεί να έχουν ευρύτερο πεδίο εφαρμογής, όπως π.χ. η υιοθέτηση και εφαρμογή της τεχνολογίας / καινοτομίας και των ψηφιακών πολιτικών στις λειτουργίες της πόλης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι έξυπνες και πράσινες αστικές παρεμβάσεις, ως καινοτόμος και αειφόρος μορφή διαχείρισης του αστικού περιβάλλοντος στην προσπάθεια να επιλυθούν τα υφιστάμενα αστικά προβλήματα, αλλά και να προληφθεί η εξάπλωσή τους ή / και η εμφάνιση τυχόν νέων. Πιο συγκεκριμένα, προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι όποιες προκλήσεις, είναι γεγονός ότι αναπτύσσονται εντονότατα, ιδίως τα τελευταία χρόνια, στρατηγικές και δέσμες στόχων και παρεμβάσεων στις πόλεις που αρθρώνονται γύρω από τις έννοιες της «έξυπνης πόλης», της «πράσινης πόλης», αλλά και της «κοινωνικά δίκαιης πόλης», υπό το γενικότερο πρίσμα της «αειφόρου ανάπτυξης». Ενώ οι προσεγγίσεις για τις αστικές στρατηγικές και παρεμβάσεις αναφέρονται, γενικά, στην οικονομία – ανάπτυξη, το περιβάλλον και την κοινωνία, τρεις πτυχές αλληλοσυνδεόμενες, αλληλεξαρτώμενες και εξίσου σημαντικές, στη συγκεκριμένη διατριβή δεν υπάρχει η δυνατότητα παρά να αναφερθούμε σχετικά εκτενώς μόνο σε δυο από αυτές: την οικονομία – ανάπτυξη («έξυπνες πόλεις») και το περιβάλλον («πράσινες πόλεις»). Αυτό δεν σημαίνει όμως σε καμία περίπτωση ότι η κοινωνική πτυχή των πόλεων θεωρείται ως λιγότερο σημαντική πτυχή σε σχέση με τις άλλες δύο πτυχές. Ειδικότερα, οι πόλεις, μέσω των «έξυπνων δράσεων», θα πρέπει να δώσουν προτεραιότητα στην ανάπτυξη νέων οικονομικών δραστηριοτήτων, υποστηρίζοντας τις «νέες οικονομίες», όπως και στην «από κάτω προς τα πάνω» ανάπτυξη (bottom-up approach). Περαιτέρω, η κατάλληλη «συναρμογή» των έξυπνων δράσεων με «παραδοσιακές δράσεις» (δράσεις συμβατικού τύπου) έχει μεγάλη σημασία για τη συγκρότηση βέλτιστων στρατηγικών και παρεμβάσεων αστικού σχεδιασμού. Εξίσου σημαντική για την επιτυχή εφαρμογή της προαναφερθείσας αναπτυξιακής στρατηγικής για τις πόλεις και το συντονισμό όλων των εμπλεκόμενων φορέων στο σχεδιασμό, στον προγραμματισμό, στη διαχείριση, υλοποίηση και παρακολούθηση των αστικών επεμβάσεων είναι η ύπαρξη βάσεων δεδομένων, (α) για τις πόλεις γενικότερα (π.χ. ο «Αστικός Έλεγχος» (“Urban Audit”)), αλλά και ειδικότερα (β) για τις «έξυπνες και πράσινες» αστικές παρεμβάσεις (π.χ. Smart Cities Information System (SCIS)). Ωστόσο, δεν αρκεί απλά η συγκέντρωση δεδομένων. Τα δεδομένα που παράγονται από μια βάση δεδομένων, στην ακατέργαστη πρωτογενή μορφή τους, είναι δύσκολα διαχειρίσιμα. Για να κατανοηθούν και να αξιοποιηθούν ορθά χρειάζεται να γίνουν μια σειρά από κατάλληλα βήματα για την επεξεργασία τους. Για τη διασφάλιση της μακροπρόθεσμης επιτυχίας των αστικών παρεμβάσεων, είναι επίσης κρίσιμη η συνεχής παρακολούθηση, όπως και η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των πολιτικών που εφαρμόζονται, στη βάση του προγραμματικού τους πλαισίου και της αποτελεσματικότητας της εφαρμογής τους. Επισημαίνεται ότι σήμερα πραγματοποιούνται διεθνώς πολλές προσπάθειες για την ανάπτυξη ολοκληρωμένων βασικών δεικτών απόδοσης για τις «έξυπνες και πράσινες πόλεις» αφού μέσω αυτών μπορούν να αξιολογηθούν η αποτελεσματικότητα των σχετικών πρωτοβουλιών και να ανακαθοριστούν οι σχετικοί κύριοι και επιμέρους στόχοι. Επιπλέον, ουσιαστικό ρόλο στην αντιμετώπιση των όποιων αδυναμιών παίζει η συνεργασία των πόλεων στο πλαίσιο δικτύων και πρωτοβουλιών και η ανταλλαγή τεχνογνωσίας, εμπειριών και καλών πρακτικών για τη βέλτιστη αξιοποίηση της σχετικής συλλογικής ευφυΐας. Όσον αφορά συγκεκριμένα τον ελληνικό αστικό χώρο: Η Κοινοτική παρέμβαση έφερε ριζικές αλλαγές στις ελληνικές πολιτικές αστικού σχεδιασμού. Όμως, οι σχετικές προτάσεις βρίσκονται ακόμη και σήμερα αντιμέτωπες με πολυάριθμες προκλήσεις, θεσμικές, οικονομικές, κοινωνικές, πολιτιστικές, τεχνολογικές, σχεδιαστικές, παγκόσμιου και περιφερειακού ανταγωνισμού. Επομένως, οι τοπικές, περιφερειακές, εθνικές, ευρωπαϊκές και παγκόσμιες αρχές θα πρέπει να συγκροτήσουν άμεσα τις δομές τους και να δημιουργήσουν τις απαραίτητες προϋποθέσεις – προτάσεις – σχέδια για μια βιώσιμη ανάπτυξη εξυπηρετώντας αυτό το στόχο μέσω κατάλληλου προσανατολισμού των πολιτικών, στρατηγικών και επενδύσεων όλων των βαθμίδων, αξιοποιώντας τις πιθανές ευκαιρίες και αντιμετωπίζοντας τους πολλαπλούς κινδύνους και απειλές, δημιουργώντας νέες δυνατότητες. Στο πλαίσιο της διατριβής εξετάστηκαν ήδη υλοποιηθείσες αστικές παρεμβάσεις στην Ευρώπη και την Ελλάδα και αξιολογήθηκε ο βαθμός ανταπόκρισής τους στα προς λύση προβλήματα, καθώς και οι όποιες επιπτώσεις τους, θετικές ή αρνητικές, τόσο στην ίδια την εκάστοτε περιοχή επέμβασης, όσο και στο ευρύτερο περιβάλλον της. Ως περιοχή μελέτης εμβάθυνσης επιλέχθηκε ένας δήμος της Αττικής, ο Δήμος Κορυδαλλού, ο οποίος παρουσιάζει αρκετά από τα χαρακτηριστικά που συναντώνται στην πλειοψηφία των δήμων των ελληνικών αστικών κέντρων, όπως η δημογραφική σύνθεση και η υφιστάμενη κατάσταση του περιβάλλοντος, αλλά και οι ασκούμενες πολιτικές αστικού σχεδιασμού και παρεμβάσεων. Οι έξυπνες και πράσινες παρεμβάσεις του Δήμου εξετάστηκαν με βάση σχετική συνέντευξη και αξιολογήθηκαν κυρίως με βάση τις απαντήσεις των δημοτών σε κατάλληλο ερωτηματολόγιο. Όπως προέκυψε, ο Δήμος αξιοποιεί σε σημαντικό βαθμό τις διαθέσιμες ευρωπαϊκές και εθνικές χρηματοδοτήσεις και έχει δώσει προτεραιότητα σε έξυπνες δράσεις ηλεκτρονικής διακυβέρνησης και ψηφιακού μετασχηματισμού και στην πράσινη δράση αύξησης της ενεργειακής αποδοτικότητας των δημοτικών κτηρίων. Ωστόσο, δεν έχουν προχωρήσει σημαντικά έξυπνες και πράσινες δράσεις σε αρκετούς άλλους τομείς, όπως, ενδεικτικά, στις μεταφορές και την αέρια ρύπανση. Κυριότερα εμπόδια για την περαιτέρω βελτίωση των δράσεων του Δήμου αποτελούν τόσο η έλλειψη επαρκών χρηματοδοτήσεων όσο και επαρκών κατάλληλων ψηφιακών δεδομένων. Συμπερασματικά: διαπιστώθηκε ότι οι ατζέντες, οι πρωτοβουλίες και οι δράσεις της ΕΕ για έξυπνες και πράσινες πόλεις είχαν σημαντικές θετικές επιπτώσεις στις αστικές πολιτικές των χωρών της ΕΕ, αλλά όχι όσες θα ήταν δυνατόν στις ελληνικές, επειδή οι τελευταίες αντιμετωπίζουν πολλά οικονομικά, τεχνολογικά, περιβαλλοντικά, αλλά και νομοθετικά εμπόδια. Γενικότερα, οι τοπικές, οι εθνικές και οι Κοινοτικές αρχές θα πρέπει να δημιουργήσουν τις απαραίτητες δομές και προϋποθέσεις προκειμένου να εφαρμοστούν πραγματικά οι φιλόδοξες διακηρύξεις προθέσεων της ΕΕ για την αστική βιωσιμότητα.