Μεταφράζοντας τις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου από την Παλαιολόγεια Αναγέννηση έως την περίοδο του νεότερου ελληνικού κράτους: η έμμετρη μεθερμηνεία του Φίλιππου Ιωάννου

Abstract

This thesis presents a critical analysis of the verse translation of Ovid’s Metamorphoses by the Greek scholar Philippos Ioannou (1796/80;-1880), who was one of the earliest professors of Philology at the Ottonian University of Athens. This study represents the first attempt at systematically examining and evaluating Ioannou’s translation work. The reason for selecting Ioannou’s translation is that it is the only one of its kind in dactylic hexameter and Homeric dialect, whereas all other translations of Ovid’s Metamorphoses fall into two categories: those in the Koinē (“the vernacular language”) language and those in the Katharevousa (“the purified language”). It is worth noting that Ioannou’s translation of Ovid’s Metamorphoses, along with Eugenios Voulgaris’s translation of Vergil’s Aeneid, are unique examples of translations composed in dactylic hexameter verse and Homeric dialect, and as such, they share several similarities.The thesis has a two-fold aim. Firstly, it aims to showcase Ioannou’s translation techniques from a stylistic, lexical, and metrical perspective, as well as to provide an analysis and commentary on his translation choices. These techniques include the addition or omission of words, monolectic or polylectic renderings of phrases or words, paraphrasing of verbs, infinitives, and participles, changes in the grammatical number of nouns, alterations in syntax, and translations of adjectives with different degrees of comparison. Secondly, through an examination of these translation practices, the thesis seeks to emphasize Ioannou’s extensive knowledge of Ancient Greek and Latin, as well as to underscore the value and significance of his translation work, which is not merely another translation of Ovid’s Metamorphoses, but a work of literary merit in its own right.The thesis is structured as follows: it begins with a prologue and an introductory note, followed by the first chapter of the first part titled “1.1 Verbum pro verbo or literal translation: problems and speculations”. This chapter briefly introduces key questions and reflects on the purpose of translation, in relation to existing theories in the field of “translation studies”. Specifically, it addresses the debate between word-for-word or sense-for-sense translation and examines the theoretical framework of translation in ancient Rome and Greece, as well as its relevance to modern theory. The chapter then emphasizes the role of texts and translators, along with the purposes served by translation techniques. The purpose of this chapter is to provide a theoretical framework for Ioannou’s translation and to strengthen the argument that his work is not just another translation, but a new literary text that, despite containing several elements of the Ovidian epic poem, can be considered an autonomous literary work.The next chapter, titled “1.2 The translations of classical Latin works in the post-Byzantine and neo-Hellenic Latinitas: the example of Ovid’s Metamorphoses”, takes a retrospective look at the translations of Latin works by Greek scholars from the Palaeologan Renaissance (1261-1453) to the era of the Ottoman Empire and up to the modern independent Greek state and the modern era, with a focus on the Ovidian epic poem. This review examines the causes, motivations, and purposes of each translation, as well as the prevailing social, political, and intellectual conditions of each period. This is followed by the third chapter, “1.3 The translation in verse of Ovid’s Metamorphoses by Philippos Ioannou”, which analyzes the biography and translation work of the Greek scholar, as included in his book Philologika parerga, along with his motivations for translation and some considerations related to the theory outlined in chapter 1.1.The second part of the thesis is devoted to presenting Ioannou’s translation techniques, which are categorized and analyzed in detail, with a particular emphasis on his use of “paraphrases”. Each category, including the rendering of verbs and verb forms (B1), nouns, adjectives, and adverbs (B2), prepositional modifiers (B3), and subordinate clauses (B4), is subdivided into individual chapters, with content analysis presented at the beginning of each sub-section and chapter. Alongside these techniques, Ioannou’s vocabulary is also examined, including his use of common or rare Homeric words, ecclesiastical vocabulary, and neologisms, with references to specific excerpts. Throughout the analysis, Ioannou’s use of different MS readings is also discussed, with reference to editions by V. Loers, Burman, Hauptius, and Heinsius. The thesis concludes with a summary of findings and a bibliography, followed by an “Appendix” containing a comprehensive set of examples.

Αντικείμενο της παρούσας διατριβής αποτελεί η εξέταση της μετάφρασης των Μεταμορφώσεων του Οβιδίου από τον Έλληνα λόγιο Φίλιππο Ιωάννου (1796/80;-1880), καθηγητή Φιλολογίας του Οθώνειου Πανεπιστημίου. Πρόκειται για την πρώτη απόπειρα συστηματικής εξέτασης και αξιολόγησης του μεταφραστικού του έργου. Αφορμή για τη συγκεκριμένη επιλογή στάθηκε το γεγονός πως η μετάφρασή του είναι η μοναδική μετάφραση των Μεταμορφώσεων σε δακτυλικό εξάμετρο και ομηρική (κατά βάση) διάλεκτο, καθώς όλες οι υπόλοιπες μεταφράσεις διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: αυτές που είναι γραμμένες σε δημοτική γλώσσα, και αυτές που είναι γραμμένες σε καθαρεύουσα. Να σημειωθεί πως η μετάφραση του Φίλιππου Ιωάννου για τις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου, καθώς και του Ευγένιου Βούλγαρη για την Αινειάδα του Βεργιλίου, αποτελούν μοναδικά παραδείγματα μεταφράσεων που έχουν συντεθεί σε δακτυλικό εξάμετρο στίχο και ομηρική διάλεκτο, και ως εκ τούτου παρουσιάζουν αρκετές αναλογίες.Ο στόχος της παρούσας διατριβής είναι διπλός. Αρχικά στόχος της είναι να αναδείξει και να παρουσιάσει τις μεταφραστικές τεχνικές του Ιωάννου σε επίπεδο υφολογικό, λεξιλογικό και μετρικό, σε συνδυασμό με την επισήμανση και ανάλυση της υιοθέτησης των επιλογών του. Μεταξύ των βασικότερων μεταφραστικών τεχνικών συγκαταλέγονται οι προσθήκες ή οι παραλείψεις λέξεων, οι μονολεκτικές αποδόσεις φράσεων ή οι περιφραστικές αποδόσεις λέξεων, οι παραφράσεις ρημάτων, απαρεμφάτων ή μετοχών, η αλλαγή γραμματικού αριθμού ουσιαστικών, η μετατροπή σύνταξης, η απόδοση επιθέτων με διαφορετικούς βαθμούς κ.ά. Στη συνέχεια, με βάση την εξέταση αυτών των μεταφραστικών πρακτικών, σκοπός της διατριβής είναι η ανάδειξη της ευρύτερης αρχαιομάθειας και λατινομάθειας του Ιωάννου, καθώς και της αξίας και της σπουδαιότητας του μεταφραστικού του έργου, το οποίο δεν αποτελεί απλώς μια μετάφραση των οβιδιανών Μεταμορφώσεων, αλλά ένα αυθύπαρκτο λογοτεχνικό έργο.Η εργασία φέρει την ακόλουθη δομή: μετά το προλογικό και το εισαγωγικό σημείωμα, παρατίθεται το πρώτο κεφάλαιο του πρώτου μέρους με τίτλο «1.1 Verbum pro verbo ή νοηματική μετάφραση: Προβλήματα και προβληματισμοί», το οποίο παρουσιάζει εν συντομία βασικά ερωτήματα και θέτει προβληματισμούς σχετικά με τους σκοπούς της μετάφρασης, σε σχέση πάντα με τις υπάρχουσες θεωρίες στο πεδίο των «μεταφραστικών σπουδών»: αυτολεξεί ή νοηματική μετάφραση; (word for word or sense for sense?). Ποιο ήταν το θεωρητικό πλαίσιο της μετάφρασης για τους Ρωμαίους και τους αρχαίους Έλληνες και πώς αυτό εντάσσεται στη σύγχρονη θεωρία; Στη συνέχεια υπογραμμίζεται ο ρόλος των κειμένων και του μεταφραστή, καθώς και οι σκοποί που εξυπηρετούν οι τεχνικές της μετάφρασης. Το κεφάλαιο αυτό εισάγεται για τη θεωρητική πλαισίωση της μετάφρασης του Ιωάννου και προς ενίσχυση της θέσης πως το έργο του δεν είναι απλώς ένα μετάφρασμα, αλλά ένα νέο λογοτεχνικό κείμενο, το οποίο, αν και φέρει αρκετά στοιχεία του οβιδιανού έπους, μπορεί να αποτελέσει ένα αυθύπαρκτο λογοτεχνικό δημιούργημα.Στο επόμενο κεφάλαιο («1.2 Οι μεταφράσεις κλασικών λατινικών έργων στη μεταβυζαντινή και νεοελληνική Latinitas: το παράδειγμα των Μεταμορφώσεων του Οβιδίου») γίνεται μια ανασκόπηση των μεταφράσεων λατινικών έργων Ελλήνων λογίων από την Παλαιολόγεια Αναγέννηση (1261-1453) και την εποχή της τουρκοκρατίας, έως την περίοδο του νεότερου ελληνικού κράτους και τη σύγχρονη εποχή, με κέντρο εξέτασης το οβιδιανό έπος. Παράλληλα με την ανασκόπηση αυτή εξετάζονται τα αίτια, τα κίνητρα και οι σκοποί κάθε μεταφραστικής απόπειρας, αλλά και οι επικρατούσες συνθήκες της εκάστοτε περιόδου (κοινωνικές, πολιτικές, πνευματικές). Ακολουθεί το τρίτο κεφάλαιο «1.3 Η «έμμετρος μεθερμηνεία» των Μεταμορφώσεων του Οβιδίου από τον Φίλιππο Ιωάννου», όπου αναλύεται η βιογραφία, το μεταφραστικό έργο του Έλληνα λογίου, το οποίο εμπεριέχεται στο βιβλίο του «Φιλολογικά Πάρεργα», τα κίνητρα για τη μετάφρασή του, καθώς και ορισμένοι προβληματισμοί σε σχέση με τη θεωρία που αναπτύχθηκε στο κεφάλαιο 1.1. Στο δεύτερο μέρος της διατριβής παρατίθενται κατηγοριοποιημένες οι μεταφραστικές τεχνικές και δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στις «παραφράσεις» με την παράλληλη κάθε φορά ανάλυση και επεξήγηση των επιλογών του Ιωάννου, αξιολογώντας την ευστοχία ή μη των συγκεκριμένων μεταφραστικών επιλογών. Η κατηγοριοποίηση ακολουθεί την εξής σειρά: η πρώτη ενότητα (Β1) επικεντρώνεται στα ρήματα και τους ρηματικούς τύπους, ενώ η δεύτερη (Β2) στην απόδοση των ουσιαστικών, των επιθέτων και των επιρρημάτων. Η τρίτη (Β3) και η τέταρτη ενότητα (Β4) πραγματεύονται την απόδοση των εμπρόθετων προσδιορισμών και των δευτερευουσών προτάσεων αντίστοιχα. Κάθε ενότητα χωρίζεται σε επιμέρους κεφάλαια. Η ανάλυση του περιεχομένου παρατίθεται στην αρχή κάθε επιμέρους ενότητας και κεφαλαίου. Να σημειωθεί πως παράλληλα με τις μεταφραστικές τεχνικές, που καλύπτουν ολόκληρο το δεύτερο μέρος της διατριβής, παρατίθενται σχόλια σχετικά με τις λεξιλογικές επιλογές του Ιωάννου (ομηρικές λέξεις, συνήθεις ή σπάνιες, λέξεις που απαντούν κυρίως στους εκκλησιαστικούς συγγραφείς, ή νεολογισμοί) με παραπομπές στα αντίστοιχα χωρία. Σε αρκετά παραδείγματα σχολιάζονται και οι επιλογές υιοθέτησης διαφορετικών γραφών από τον Ιωάννου, με βάση την έκδοση του V. Loers (και σε ελάχιστα σημεία την έκδοση του Burman, του Haupt, και του Heinsius, από τις οποίες αντλεί υλικό για τα πραγματολογικά του σχόλια).Στο τελευταίο μέρος παρουσιάζονται τα συμπεράσματα της διατριβής και έπεται η βιβλιογραφία. Ακολουθεί το «Επίμετρο», στο οποίο παρατίθεται μια διεξοδική σειρά παραδειγμάτων.