Η σχέση τέχνης και τεχνικής στους μοντέρνους καιρούς: ο Κονστρουκτιβισμός ως απόπειρα κριτικής και υπέρβασης του καταμεριμού της εργασίας και της εξειδίκευσης

Abstract

The doctoral dissertation approaches the artistic movement of Constructivism in respect of its conception of the relationship between art and technique in modern times. More specifically, we set as our goal to understand its position on the modern division of labour and specialisation as well as on the role of the artistic activity in this context of relations. In this study, we attempted to penetrate Constructivism’s aesthetic proposition, through the investigation of the influences exerted by Karl Marx’s and Aleksandr Bogdanov’s analyses; thinkers to whom the artists of the movement explicitly refer in their manifestos. In other words, our central question was whether Constructivists’ aesthetic and theoretical analyses as well as artistic practice arose and were founded on Marx’s thought or in Bogdanov’s, since, as we try to demonstrate in this thesis, the two approaches diverge significantly, starting from a fundamentally different philosophical basis. Therefore, in this thesis, we study in the light of the relationship between art and technique, Constructivists’ theoretical and aesthetic views as well as their artistic works, focusing on visual arts. We consider this field to be the most adequate for observing the theoretical and artistic development of Constructivism, both because it offers samples and evidence from the beginning of its formation in 1918 until its prohibition in 1932, and, also, because the field of visual arts was the starting point for the attempt to realize the constructivist project; that is, for the effort of unifying artistic and industrial work. In other words, visual arts were the first field, from where Constructivists attempted to overcome the capitalist division of labor and specialization.In the first chapter of the thesis, we expose and try to understand those analyses and positions of Karl Marx concerning the relationship between art and technics during the interaction between man and nature and the form that this relationship takes in the capitalist mode of production. In other words, we try to understand Marx's philosophical views on the role of technics and art in the development of human society in general and, in particular, in capitalist society. In the second chapter, we approach Aleksandr Bogdanov's conception of the relationship between art and technics in the formation of human reality and the specific form it takes in the modern era or, according to him, in the era when bourgeois culture prevails. In the third chapter of the dissertation, we attempt to critically examine Constructivism’s theoretical elaborations, aesthetic views and artistic works, from the point of view of its perception of the relationship between art and technique. Initially, we try to understand its philosophical and aesthetic foundations and then we examine the way, in which its aesthetic-artistic proposal finds a response to its practice and artworks. In our estimation, Constructivism was, on the one hand, an attempt of a critical approach of the relationship between art and technics, artistic creation and productive work, in the context of the capitalist mode of production and, on the other hand, an attempt to redefine this relationship in the context of a transitional socialistic society. Constructivists’ proposal is condensed in the idea of a new activity, the so-called “creative work”, which, according to them, would unify the separated within bourgeois society different kinds of labour. Through this new activity, new objects would be produced, which would testify and contribute to this unification and reveal man’s creative relation to the instruments and products of his activity. Through a discourse on the theoretical texts and the artistic works of Constructivists, we come to the conclusion that the philosophical and aesthetic foundation of their thought is formed mainly on the basis of the influence they had from Bogdanov’s philosophical system. In other words, the critique and the project of the Constructivists, despite the claims of the theorists and artists of the movement, were developed on the basis of Bogdanov’s worldview and, only refracted, contain elements of Marxian thought. Therefore, during the preparation of the thesis, we were led, on the one hand, to undo the initial working hypothesis about their influence by both Marx and Bogdanov and, on the other, to highlight the decisive role of the latter's thought in the formation of the aesthetic ideas of the Constructivists and, subsequently, the formation of their works.

Η διδακτορική διατριβή έθεσε ως στόχο την κατανόηση της αντίληψης του καλλιτεχνικού κινήματος του Κονστρουκτιβισμού για τη σχέση τέχνης και τεχνικής στους μοντέρνους καιρούς. Πιο συγκεκριμένα, προσπαθήσαμε να κατανοήσουμε τη στάση του απέναντι στον μοντέρνο καταμερισμό της εργασίας και την εξειδίκευση καθώς και τη θέση του για τον ρόλο της καλλιτεχνικής δραστηριότητας εντός αυτού του πλέγματος σχέσεων.Στο πλαίσιο αυτής της μελέτης, επιχειρήσαμε να κατανοήσουμε το αισθητικό πρόταγμα του Κονστρουκτιβισμού, μέσω της διερεύνησης των επιδράσεων που δέχθηκε από τις αναλύσεις του Καρλ Μαρξ και του Αλεξάντρ Μπογκντάνοφ, στοχαστές στους οποίους οι καλλιτέχνες του κινήματος αναφέρονται ρητά στα μανιφέστα τους. Με άλλα λόγια, το κεντρικό ερώτημα που τέθηκε, ήταν το κατά πόσο οι αισθητικές και θεωρητικές απόψεις και η καλλιτεχνική πρακτική των Κονστρουκτιβιστών πήγαζαν και θεμελιώνονταν στη σκέψη του Μαρξ ή σε εκείνη του Μπογκντάνοφ, δεδομένου ότι, όπως προσπαθούμε να αναδείξουμε και στη διατριβή, οι προσεγγίσεις των δύο στοχαστών αποκλίνουν σημαντικά, αφού εκκινούν από μια ριζικά διαφορετική φιλοσοφική βάση. Στην διατριβή, λοιπόν, μελετάμε υπό το πρίσμα της σχέσης τέχνης και τεχνικής, τις θεωρητικές και αισθητικές απόψεις όπως επίσης και τα καλλιτεχνικά έργα των Κονστρουκτιβιστών, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον μας στις εικαστικές τέχνες, καθώς εκτιμάμε ότι το συγκεκριμένο πεδίο ενδείκνυται για την παρακολούθηση της θεωρητικής και καλλιτεχνικής εξέλιξης του Ρωσικού Κονστρουκτιβισμού, τόσο γιατί προσφέρει δείγματα και τεκμήρια από την αρχή της συγκρότησης του το 1918 ως την άνωθεν απαγόρευσή του το 1932, όσο και γιατί οι εικαστικές τέχνες αποτέλεσαν το πεδίο εκκίνησης για την απόπειρα πραγμάτωσης του κονστρουκτιβιστικού προτάγματος, για την προσπάθεια, δηλαδή, ενοποίησης της καλλιτεχνικής και βιομηχανικής εργασίας· αποτέλεσαν, δηλαδή, το πεδίο εκκίνησης για την άρση του καπιταλιστικού καταμερισμού της εργασίας και της εξειδίκευσης. Στο πρώτο κεφάλαιο της διατριβής εκθέτουμε και προσπαθούμε να κατανοήσουμε εκείνες τις αναλύσεις και τις θέσεις του Καρλ Μαρξ που αφορούν τη σχέση πουαναπτύσσεται μεταξύ τεχνικής και τέχνης κατά την αλληλεπίδραση του ανθρώπου με τη φύση, και, ειδικά, τη μορφή που αυτή η σχέση λαμβάνει στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής. Προσπαθούμε, δηλαδή, να κατανοήσουμε τις φιλοσοφικές απόψεις του Μαρξ όσον αφορά τον ρόλο της τεχνικής και της τέχνης στην ανάπτυξη της ανθρώπινης κοινωνίας εν γένει και, ειδικότερα, στην καπιταλιστική κοινωνία. Στο δεύτερο κεφάλαιο, προσεγγίζουμε την αντίληψη του Αλεξάντρ Μπογκντάνοφ όσον αφορά τη σχέση τέχνης και τεχνικής κατά τη συγκρότηση της ανθρώπινης πραγματικότητας και, ειδικότερα, τη μορφή που αυτή λαμβάνει κατά την μοντέρνα εποχή ή, σύμφωνα με τον ίδιο, κατά την εποχή που κυριαρχεί η αστική κουλτούρα. Στο τρίτο κεφάλαιο της διατριβής επιχειρούμε μια κριτική προσέγγιση των θεωρητικών επεξεργασιών, των αισθητικών απόψεων και των καλλιτεχνικών έργων του κινήματος του Κονστρουκτιβισμού, από τη σκοπιά της αντίληψής του για τη σχέση τέχνης και τεχνικής. Αρχικά προσπαθούμε να κατανοήσουμε τις φιλοσοφικές και αισθητικές αφετηρίες του, ενώ, στη συνέχεια, εξετάζουμε τον τρόπο, με τον οποίο η αισθητικο-καλλιτεχνική του πρόταση βρίσκει ανταπόκριση στην πρακτική και τα έργα του. Κατά την εκτίμησή μας, ο Κονστρουκτιβισμός αποτέλεσε, από τη μία, ένα εγχείρημα κριτικής προσέγγισης της σχέσης τέχνης και τεχνικής, καλλιτεχνικής δημιουργίας και παραγωγικής εργασίας σε συνθήκες κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και, από την άλλη, μια απόπειρα επαναπροσδιορισμού αυτής της σχέσης σε μια μεταβατική σοσιαλιστική κοινωνία. Η πρότασή τους συμπυκνώνεται στην ιδέα για μια νέα δραστηριότητα, την αποκαλούμενη «δημιουργική εργασία», η οποία θα ενοποιεί, κατά τους ίδιους, τα διαχωρισμένα στο πλαίσιο της αστικής κοινωνίας είδη της ανθρώπινης δραστηριότητας. Μέσω αυτής της νέας δραστηριότητας θα παράγονται αντικείμενα που θα συμβάλλουν και θα μαρτυρούν αυτή την ενότητα αλλά και τη δημιουργική σχέση του ανθρώπου με τα όργανα και τα προϊόντα της δραστηριότητάς του. Μέσα από την πραγμάτευση των θεωρητικών κειμένων και των καλλιτεχνικών έργων των Κονστρουκτιβιστών, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι το φιλοσοφικό και αισθητικό θεμέλιο της σκέψης τους, συγκροτείται κυρίως στη βάση της επίδρασης που δέχθηκαν από το φιλοσοφικό σύστημα του Μπογκντάνοφ. Με άλλα λόγια, η κριτική και το πρόταγμα των Κονστρουκτιβιστών, παρά τους ισχυρισμούς των θεωρητικών και των καλλιτεχνών του κινήματος, αναπτύχθηκαν στη βάση της κοσμοθεωρίας του Μπογκντάνοφ και, μόνο διαθλασμένα, περιέχουν στοιχεία της μαρξικής σκέψης. Επομένως, κατά την εκπόνηση της διατριβής, οδηγηθήκαμε, από τη μία, στην αναίρεση της αρχικής υπόθεσης εργασίας σχετικά με την επιρροή τους τόσο από τον Μαρξ όσο και από τον Μπογκντάνοφ και, από την άλλη, στην ανάδειξη του καθοριστικού ρόλου της σκέψης του τελευταίου στη συγκρότηση των αισθητικών ιδεών των Κονστρουκτιβιστών και, ακολούθως, τη διαμόρφωση των έργων τους.