Ο λόγος των πραγμάτων: οι λειτουργίες και οι σημασίες των σκηνικών αντικειμένων στη νεοελληνική δραματουργία της δεκαετίας του 1990

Abstract

The aim of this doctoral thesis is to examine the way stage objects function and contribute to the emergence of meaning in the Greek drama plays of the 1990s. The study focuses exclusively on the dramatic text, therefore it doesn’t discuss the ways stage objects acquire new interpretations in performance. It starts, however, form the assumption that every dramatic text lays in a state of pendency concerning its future stage fulfilment. Therefore, the analysis of the functions and meanings of the stage objects in the reference period involves a certain potentiality, as it studies the manifestation of stage objects in the dramatic texts in the light of their numerous potential stage implementations.The methodology adopted for the study constitutes a combination of two different theories: semiotics and phenomenology. On the one hand, semiotics provides analysis with a systematic view over the structures of the dramatic text, offering a solid ground for the examination of the referential aspect of stage objects. Phenomenology, on the other hand, placing emphasis on the concepts of corporeality and multi-sensory perception of the world of things, establishes a certain view on the materiality of objects. Thus it activates alternative interpretive approaches which illuminate aspects of the performative power of objects.Stage objects detected in the plays of the reference period are being classified in four major categories which illustrate their relation to the capital textual structures: dramatic space, dramatic time, dramatic character, dramatic discourse. Within these four major categories minor conceptual axes are being formed according to the dominant functions of the stage objects in the plays.The first section deals with the particular cases in which stage objects question the dramatic space, thus appropriating the persons’ own drama, cases in which objects form within the main dramatic space sub-spaces in which an alternative self is being manifested, cases in which objects map the persons’ attempts to redefine their relation to space and finally cases in which objects raise issues of presence and authentic self image. The second section examines objects which comment on the flow of time, objects linked to mnemonic processes, transitional objects through which future perspective is being emerged, objects which perform the revision of History, as well as objects which highlight the time of theatre and its counterpoint to the time of life.The third section explores objects which function as personal belongings, objects which serve to the persons as inner shelters or temporary resorts and objects which prompt identity questions or even broader ontological issues. The fourth section provides an outline of the relation of stage objects to the dramatic discourse in terms of either promoting action or undermining dramatic discourse. In the latter case stage objects emerge as test fields of the limits of stage communication and of dramatic discourse itself.The research aims to highlight the "discourse" of stage objects in the Greek dramaturgy of the 1990s, i.e. the way in which the meaning of dramatic texts is articulated through stage objects. In this way, a panorama is formed not only of the functions and meanings of the stage objects, but also of the dramatic production of the 1990s and its dominant style and aesthetics.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή μελετά τις λειτουργίες και τις σημασίες των σκηνικών αντικειμένων όπως αυτές αποτυπώνονται στη νεοελληνική δραματουργία της δεκαετίας του 1990. Η έρευνα εστιάζει αποκλειστικά στο δραματικό κείμενο και τις φανερώσεις των σκηνικών αντικειμένων που εγγράφονται στις κειμενικές δομές, χωρίς να επεκτείνεται στο πεδίο των υλοποιημένων σκηνικών τους αναπαραστάσεων. Εκκινεί, ωστόσο, από την παραδοχή ότι κάθε δραματικό κείμενο διέπεται από το στοιχείο της εκκρεμότητας ως προς τη μελλοντική σκηνική του εκπλήρωση. Ως εκ τούτου, η ερμηνευτική προσέγγιση των λειτουργιών και των σημασιών των σκηνικών αντικειμένων στη δραματουργία της περιόδου αναφοράς ενέχει έναν χαρακτήρα δυνητικότητας, καθώς μελετά τις φανερώσεις των σκηνικών αντικειμένων στα δραματικά κείμενα υπό το πρίσμα των πολυάριθμων δυνητικών σκηνικών τους υλοποιήσεων.Η μεθοδολογία που υιοθετήθηκε για την παρούσα ερμηνευτική προσέγγιση συνιστά έναν συνδυασμό δύο διαφορετικών θεωριών: της σημειολογίας και της φαινομενολογίας. Η σημειολογία, από τη μια πλευρά, με τη συστηματική μελέτη των επιμέρους δομών του δραματικού κειμένου παρέχει ένα στέρεο έδαφος για την εξέταση της αναφορικής λειτουργίας των σκηνικών αντικειμένων. Η φαινομενολογία, από την άλλη, εισάγοντας έννοιες όπως αυτές της σωματικότητας και της πολυαισθητηριακής αντίληψης του κόσμου των πραγμάτων, εδραιώνει μια ματιά επί της υλικότητας των αντικειμένων, ενεργοποιώντας με τον τρόπο αυτό εναλλακτικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις, που φωτίζουν όψεις της επιτελεστικής δυναμικής των αντικειμένων.Τα σκηνικά αντικείμενα που εντοπίζονται στα έργα της περιόδου αναφοράς εντάσσονται καταρχάς σε τέσσερις ευρείες ενότητες, που αφορούν τη συσχέτισή τους με τα τέσσερα κυρίαρχα κειμενικά επίπεδα: δραματικός χώρος, δραματικός χρόνος, δραματικά πρόσωπα, δραματικός λόγος. Εντός των τεσσάρων αυτών ενοτήτων συγκροτούνται επιμέρους εννοιολογικοί άξονες ανάλογα με την προεξάρχουσα λειτουργία των σκηνικών αντικειμένων στα υπό εξέταση έργα.Στην πρώτη ενότητα εξετάζονται οι περιπτώσεις εκείνες στις οποίες τα σκηνικά αντικείμενα θέτουν τον δραματικό χώρο υπό αίρεση, ιδιοποιούμενα έτσι το ατομικό δράμα των προσώπων, διαμορφώνουν εντός του κυρίαρχου δραματικού χώρου υποχώρους στους οποίους εγγράφεται μια εναλλακτική επιτέλεση του εαυτού, χαρτογραφούν απόπειρες επαναπροσδιορισμού της σχέσης των προσώπων με τον χώρο και εισάγουν ζητήματα παρουσίας και αυθεντικής εικόνας του εαυτού. Στη δεύτερη ενότητα εξετάζονται αντικείμενα που επιτελούν έναν σχολιασμό επί του ρέοντος χρόνου, αντικείμενα που συνδέονται με μνημονικές διεργασίες, μεταβατικά αντικείμενα εντός των οποίων εκκολάπτεται η μελλοντική προοπτική, αντικείμενα διά των οποίων τελείται η αναθεώρηση του ιστορικού χρόνου και αντικείμενα που ενεργοποιούν έναν προβληματισμό γύρω από τον χρόνο του θεάτρου και την αντίστιξή του προς τον χρόνο της ζωής.Στην τρίτη ενότητα διερευνώνται αντικείμενα που λειτουργούν ως η ατομική σκευή των προσώπων, αντικείμενα στα οποία τα πρόσωπα προσφεύγουν προκειμένου να καλύψουν εσώτερες ανάγκες τους και αντικείμενα που ενεργοποιούν έναν στοχασμό περί ταυτότητας ή ακόμα έναν ευρύτερο οντολογικό στοχασμό. Στην τέταρτη ενότητα διερευνάται η σχέση των αντικειμένων με τον δραματικό λόγο τόσο στο επίπεδο της προώθησης του λόγου αυτού, άρα και της συμβολής των αντικειμένων στην εξέλιξη της δράσης, όσο και στο επίπεδο της υπονόμευσης του δραματικού λόγου. Στην τελευταία αυτή περίπτωση τα σκηνικά αντικείμενα αναδύονται ως πεδία δοκιμής των ορίων της σκηνικής επικοινωνίας αλλά και του ίδιου του δραματικού λόγου.Η μελέτη στοχεύει στην ανάδειξη του «λόγου» των σκηνικών αντικειμένων στη δραματουργία της περιόδου αναφοράς, δηλαδή του τρόπου με τον οποίο το νόημα των δραματικών κειμένων διέρχεται και συναρθρώνεται μέσα από τα σκηνικά αντικείμενα. Με τον τρόπο αυτό συγκροτείται ένα πανόραμα όχι μόνο των λειτουργιών και των σημασιών των σκηνικών αντικειμένων, αλλά και αυτής της ίδιας της δραματικής παραγωγής της δεκαετίας του 1990 και των κυρίαρχων υφολογικών και αισθητικών της τάσεων.