Η εικονογράφηση των σχολικών εγχειριδίων της ιστορίας του δημοτικού σχολείου ως ατραπός διαμόρφωσης εθνοπολιτισμικής και κοινωνικής συνείδησης: η περίπτωση του σχολικού εγχειριδίου της Ε' δημοτικού

Abstract

The important role of the school textbook has been established in the general consciousnesses in shaping worldviews that reflect the dominant ideology openly or covertly. In a schoolbook apart from the written language, through which is reflected the sociocultural and historical views of the author, a key point is the illustration. In the same way that the author's narrative reflects his ideology in the text, so does the narrative illustration carry ideological messages of the illustrator. According to Barthes, “the image involves a “denotation” that is related to the referential function of the image and a “connotation” with ideological and aesthetic meanings referring to a certain culture of the society that the message is addressed”. This leads to the creation of a figurative language that is both representational and symbolic. For its decryption, the rules and the conventions governing its operation must be the subject of an image-centric/visual approach. However, despite the fact that the “reading” of the images contributes to the unfolding of their hidden meaning, their approach within the school is either completely ignored or remains logo-centric.Since very few studies have been caried out in this field, the subject of this dissertation is the critical visual analysis part of the pictorial material contained in the history school textbook of the Fifth Grade of Greek Primary school. In this way, highlighted the configuration of specific perception of ethnocultural and social particularity and consciousness in order to be projected and reproduced as “natural” and granted.The theoretical part of this study presents the theoretical orientations that this dissertation is based on. Since basic concepts related to the subject under consideration have been clarified, the new Interdisciplinary Integrated Curriculum Framework (DEPPS), the history school textbook, with emphasis on the structure, content, and objectives of history teaching in the context of formation of ethnocultural consciousness as well as the basic principles of 'visual grammar' are presented. The research part of this dissertation includes (a) the idiological categorization of the iconographic material and its functional use, (b) the qualitative analysis of specific images contained in the school textbook, "History of Elementary School - In the Byzantine years", based on the meta-functional realization of meaning with emphasis on the emergence of the ideology they reflect.The qualitative analysis of the iconographic material emphasizes the importance of the use of images as carriers of ideology and as pathway of shaping a framework of 'micro-social' identities of cultural and national consciousness. This makes it necessary to underline the importance of configuring students as critically thinking citizens, in order to be able to question the ideology that is displayed and not to accept it indiscriminately as natural and granted.

Στη γενική συνείδηση έχει καθιερωθεί ο βαρύνων ρόλος του σχολικού εγχειριδίου στη διαμόρφωση κοσμοαντιλήψεων που απηχούν την κυρίαρχη ενίοτε ιδεολογία, φανερά ή κεκαλυμμένα. Καίριο στοιχείο σε ένα σχολικό εγχειρίδιο εκτός από τη γλώσσα (γραπτός λόγος), μέσω της οποίας αποτυπώνονται οι θέσεις του συγγραφέα για ένα εύρος κοινωνικο-πολιτισμικών και ιστορικών ζητημάτων, αποτελεί κι η εικονογράφησή του. Με τον ίδιο τρόπο που οι αφηγηματικοί τρόποι του συγγραφέα απηχούν την ιδεολογία του στο κείμενο, η εικονιστική αφήγηση του εικονογράφου/ σκιτσογράφου συνιστά ισοδύναμο φορέα ιδεολογικά φορτισμένων μηνυμάτων. Η εικόνα, κατά τον Βarthes, σημειολογικά ενέχει ένα «καταδηλούμενο» μήνυμα (denotation) που σχετίζεται με την αναφορική λειτουργία της εικόνας και έχει την έννοια του ανάλογου της αναπαράστασης της πραγματικότητας και ένα «συμπαραδηλούμενο» μήνυμα (connotation) που αφορά στα ιδεολογικά ή αισθητικά σημαινόμενα που παραπέμπουν σε μια ορισμένη κουλτούρα της κοινωνίας προς την οποία απευθύνεται το μήνυμα. Αυτό οδηγεί στη συγκρότηση μιας εικονιστικής γλώσσας που είναι ταυτόχρονα αναπαραστατική και συμβολική, για την αποκρυπτογράφηση της οποίας προϋποτίθεται οι συμβάσεις και οι κανόνες που διέπουν τη λειτουργία της να αποτελέσουν αντικείμενο μιας εικονοκεντρικής/οπτικής προσέγγισης. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι η «ανάγνωση» των εικόνων συμβάλλει στην εκμαίευση του βαθύτερου/υπόρρητου νοήματός τους, η προσέγγισή τους στο πλαίσιο του σχολείου είτε αγνοείται παντελώς είτε παραμένει λογοκεντρική/ γλωσσοκεντρική.Υπό αυτό το πρίσμα και αφορμώντας από το γεγονός ότι είναι ελάχιστες οι μελέτες που έχουν εκπονηθεί στον τομέα αυτό, αντικείμενο της παρούσας διατριβής αποτελεί η κριτική οπτική ανάλυση μέρους του εικονογραφικού υλικού που εμπεριέχεται στο σχολικό εγχειρίδιο ιστορίας της Ε΄ δημοτικού προκειμένου να αναδειχθεί ο τρόπος με τον οποίο συμβάλλει στη διαμόρφωση συγκεκριμένης αντίληψης, εθνοπολιτισμικής και κοινωνικής ιδιαιτερότητας και συνειδητότητας, ώστε να προβάλλεται και να αναπαράγεται ως «φυσική» και δεδομένη. Στο θεωρητικό μέρος της εργασίας, παρουσιάζονται οι θεωρητικοί προσανατολισμοί πάνω στους οποίους εδράζεται η παρούσα μελέτη. Ειδικότερα, αφού επιχειρείται να γίνει διασάφηση βασικών όρων και εννοιών που σχετίζονται με το υπό πραγμάτευση θέμα, στη συνέχεια παρουσιάζονται τα νέα Διαθεματικά Ενιαία Πλαίσια Προγραμμάτων Σπουδών και Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών, όπως και το σχολικό εγχειρίδιο της Ε΄ τάξης, εστιάζοντας στη δομή, στο περιεχόμενο και στους σκοπούς διδασκαλίας της ιστορίας σχετικά με τη σχηματοποίηση εθνοπολιτισμικής συνειδητότητας, αλλά και οι βασικές αρχές της «οπτικής γραμματικής».Το ερευνητικό σκέλος της εργασίας περιλαμβάνει (α) την ειδολογική κατηγοριοποίηση του εικονογραφικού υλικού και την ανάδειξη της λειτουργικής του χρήσης, (β) την ποιοτική ανάλυση συγκεκριμένων εικόνων που εμπεριέχονται στο σχολικό εγχειρίδιο, «Ιστορία Ε΄ δημοτικού – Στα βυζαντινά χρόνια», εδραζόμενη στη μεταλειτουργική πραγμάτωση του νοήματος με έμφαση στην ανάδειξη της ιδεολογίας που απηχούν.Η ποιοτική ανάλυση του εικονογραφικού υλικού αναδεικνύει τη σημασία πραγμάτευσης των εικόνων ως φορέων ιδεολογίας και ατραπών διαμόρφωσης ενός πλαισίου «μικρο-κοινωνικών» ταυτοτήτων της πολιτισμικής και εθνικής συνειδητότητας, με αποτέλεσμα να καθίσταται αναγκαία η ανάδειξη του ρόλου των μαθητών ως κριτικά σκεπτόμενων πολιτών, προκειμένου να είναι σε θέση να αμφισβητούν την προβαλλόμενη και αναπαραγόμενη κάθε φορά ιδεολογία και να μην την αποδέχονται άκριτα ως φυσική και δεδομένη.