Η αρχιτεκτονική των κρηνών της Ηπείρου στην περίοδο της Τουρκοκρατίας

Abstract

Fountains take a prominent position in the traditional architecture of Epirus. Their economic and social importance is evident, in view of the fact that water along with all its broader uses, was a fundamental factor for the establishment and growth of settlements the promotion of the production process. Located usually in the central square, near the church, the bell tower and the plane tree, the central fountain becomes an essential element of the public space; it marks and gives meaning to the village center, formulating a multilevel relationship with its people. This highly popular meeting place, is associated with the prestige of recognition in social conscience and is connected with important community events, both pleasant and sad. In naming the fountain a broad group of concepts has been used e.g. words related to the water itself, its origin, its quantity or the place of water concentration. Often, the names are drawn from the name of the location, the adjacent property, the benefactor or owner of the fountain, its construction material, the shape, the kind or number of the spouts. The fountain embodies symbolic and cultural values, since the liquid element is a source-bearer of life and a purgative agent while simultaneously it performs a catalytic, rejuvenating function. From this complexity emanates a treasure of allegories, myths and beliefs in conjunction with fertility and the sanctity of the fountain. Water occupies a prominent position in the system of values of both Christian and Moslem religions, as it is associated with multiple symbolisms. According to Islamic tradition, water offering to the community assumes a religious character, as an act of special philanthropy. During the Turkish rule, the main concern of the suzerain was to build new fountains and to increase the quantity of available water, especially in those places, where the Moslem population lived. In the rest of the country, the dominant role of water-works development was undertaken by the communities themselves, religious authorities, wealthy residents, even non-Christian people, but especially migrant Epirotes, who financed the construction of basic infrastructure-works with generous grants and bequests. The phenomenon of epirotic benefaction can perhaps be considered unique for the economic development of the country and is considered one of the most glorious chapters of Greek history. In the self-governed areas like Metsovo, Kalarytes, Syrako and Zagori the responsibility of the water-supply system management was taken on by the «water-caretakers», who had the duty of supervising on a daily basis the distribution of the available water resources. An area with a distinct mountainous character, diverse geomorphology and peculiar climatic conditions, Epirus has rich water reserves. With an abundance of springs scattered all over the place, suitable water-collection systems receive water and convey it into consumption either directly or via reservoir storage. Either simple or impressive and well preserved, the stone-fountain portrays the drive of the Greek builder and his dedication to confront the difficulties of the hydraulic technique, with patience and finally with success. Out of the many fountain structures built during the years of the Turkish rule, a great percentage has been destroyed, many have been rebuilt, while others are in a dilapidated state. The 205 fountains of the present study, which were located after a systematic and laborious research, cover a fairly broad time period , starting in the early Turkish occupation era until the early 20th century. A significant gap exists during the early centuries, where only two Thesprotian structures have been located (Choika and Krystallopigi). Rare are the examples, which can be associated with certain degree of certainty to the 17th century (only three), while the following century has a comparatively greater number of fountains to display (15), some of which are simple structures, while others are remarkable ones. This era is associated with the beginning of an economic development process that will gradually bring significant change in the structure and character of settlements, especially in privileged areas. Most fountains of the catalog have been built from the early 19th century to the full liberation of Epirus (1912-13) and they have been preserved in a fairly good condition up to now. Amongst them, interesting structures are to be found, which are affected by the environment of the late Turkish rule era, an era of intellectual enlightenment and social wellbeing. As a rule, in highly prosperous geographical areas better quality fountains are to be found, some of them quite large in size. Their esthetic value is usually matched by the esthetics of the surrounding buildings. In parallel, in these areas, like in the rest of Epirus, humble structures which are still being built, express the primitive environment. Special features of these structures are their solidity and considerable material resilience. Locally excavated stones like limestone, tuff stone and sandstone flysch, rarely metamorphic rocks (slate, granite, marble) and pebbles are used as basic structure material for wall-building, the roof and the floor. The abundant wood of Epirus has been used as an excellent building material for the roof, trusses, timberings, the beams and in the early years for the water basins. Wood from conifers, oak-tree, beech-tree, cedar and chestnut-tree has been used. Fountains with a rather complicated structure or an artistic value are being constructed by professional builders, because special technical skills are required. The difficult task of water collection and especially of its long-distance transport, created a special technical know-how, which was mastered by the «souteratsi», technicians that come from Northern Epirus. It is apparent that many of the preserved fountains we encounter today have integrated older and later interventions in their original form, additions and repairs that alter their character and make their research, classification and dating a more difficult task. Nevertheless we believe that the present structures compile a representative pattern of architectural types, as they have been formed during the era of Turkish rule. Out of a multitude of combinations of structural elements, a series of variations is produced, categorized into three basic ground plan arrangements Ι, Γ and Π of the non-roofed fountains and the corresponding arrangements of the roofed fountains with the addition of supporting pillars and roof. Six typological categories of the un-roofed fountains and five of the roofed fountains have thus been formed. Within this framework, the proportions of dimensions, the number and kind of openings (right-angle or arc-angle), the lay-out and ornamentation of the water-carrying wall, create a multitude of forms. They are all characterized by the distinctness of their shapes and sizes, a feature that underlines a consistent relation between form and function. Their dimensions and decoration are characterized by modesty and symmetry, both in the general design and in the details. Among structures with a special architectural value, we cite the beautiful roofed fountains with arched openings and the fountain complexes in the areas of Zagori and the district of Malakassi, the open air fountains with an arched-vault in the province of Souli and those with semi-circular arches in the areas of Thesprotia and Preveza.

Ξεχωριστή θέση στο κεφάλαιο της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της Ηπείρουκαταλαμβάνουν οι κρήνες. Προφανής είναι η οικονομική και κοινωνική σημασία τους, δεδομένου ότι το νερό με τις ευρύτερες χρήσεις του υπήρξε καθοριστικόςπαράγοντας για την ίδρυση και την ανάπτυξη των οικισμών και προώθησε τηνπαραγωγική διαδικασία. Χωροθετημένη συνήθως στην πλατεία, κοντά στην εκκλησία, το κωδωνοστάσιοκαι τον πλάτανο, η κεντρική κρήνη συνιστά ζωτικό στοιχείο του δημόσιου χώρου, σημειοδοτεί και σημασιοδοτεί τον πυρήνα του χωριού, διαμορφώνοντας μιαπολυεπίπεδη σχέση με τον άνθρωπο. Ο εξαιρετικά δημοφιλής αυτός τόποςσυνάντησης περιβάλλεται με την αίγλη της καταξίωσης στην κοινωνική συνείδηση καισυνδέεται με σημαντικά για τη ζωή του τόπου γεγονότα, ευχάριστα αλλά καιδυσάρεστα. Για την ονοματοδοσία της κρήνης χρησιμοποιήθηκε μια ευρεία κλίμακα εννοιών, όπως τα υδρωνύμια, η προέλευση, η ποσότητα ή ο χώρος συγκέντρωσης του νερού. Πολλές φορές, πάλι, οι ονομασίες οφείλονται στο τοπωνύμιο, την όμορη ιδιοκτησία, τον ευεργέτη ή τον ιδιοκτήτη του κτίσματος, το υλικό κατασκευής του, τη μορφή, τοείδος ή τον αριθμό των κρουνών. Η κρήνη ενσαρκώνει αξίες συμβολικές και πολιτιστικές, καθώς το υγρό στοιχείοαποτελεί πηγή-φορέα της ζωής και καθαρτικό μέσο, ενώ συγχρόνως επιτελεί μιακαταλυτική, αναγεννητική λειτουργία. Από το πλέγμα αυτό πηγάζει ένας θησαυρόςαπό αλληγορίες, μύθους και δοξασίες, σε συνάρτηση με τη γονιμότητα και τηνιερότητα της κρήνης. Το νερό κατέχει εξέχουσα θέση στο σύστημα αξιών τηςχριστιανικής, αλλά και της μωαμεθανικής θρησκείας, καθώς περιβάλλεται μεπολλαπλούς συμβολισμούς. Σύμφωνα με τις παραδόσεις του Ισλάμ, η προσφοράνερού στην κοινότητα προσλαμβάνει θρησκευτικό χαρακτήρα, ως πράξη εξαιρετικήςφιλανθρωπίας. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, μέλημα του επικυρίαρχου ήταν να κτίσεινέες κρήνες και να αυξήσει την ποσότητα του διαθέσιμου νερού, ιδίως εκεί όπουδιαβίωνε το μουσουλμανικό στοιχείο. Στις υπόλοιπες περιοχές, τον κύριο ρόλοανάπτυξης του υδρευτικού τομέα αναλάμβαναν οι κοινότητες, οι εκκλησιαστικέςαρχές, ευκατάστατοι ιδιώτες, ακόμα και αλλόθρησκοι, προπαντός, όμως, Ηπειρώτεςαπόδημοι, που χρηματοδοτούσαν με γενναιόδωρες χορηγίες και κληροδοτήματα τηνυλοποίηση βασικών έργων υποδομής. Μοναδικό ίσως φαινόμενο στην ανέλιξη τηςχώρας μας, η ηπειρωτική ευποιία αποτελεί ένα από τα λαμπρότερα κεφάλαια τηςιστορίας της Ελλάδας. Στις αυτοδιοικούμενες περιοχές, όπως το Μέτσοβο, οιΚαλαρρύτες, το Συρράκο και το Ζαγόρι, την ευθύνη για τη διαχείριση του υδρευτικούσυστήματος επωμίζονταν οι «φροντιστές των υδάτων», με καθήκον να επιβλέπουντην καθημερινή κατανομή των διαθέσιμων υδατικών πόρων. Περιοχή με έντονα ορεινό χαρακτήρα, πολυσχιδή γεωμορφολογία καιιδιόμορφες κλιματικές συνθήκες, η Ήπειρος διαθέτει πλούσια υδατικά αποθέματα. Από μια πληθώρα πηγών, εγκατεσπαρμένων σ’ ολόκληρο το χώρο, κατάλληλασυστήματα υδρομάστευσης παραλαμβάνουν το νερό και το διοχετεύουν στηνκατανάλωση, είτε απευθείας είτε μέσω δεξαμενής αποθήκευσης. Άλλοτε λιτή, άλλοτε φροντισμένη και επιβλητική, η πέτρινη κρήνη εκφράζει τοπείσμα του Έλληνα κατασκευαστή, την απόφασή του να αναμετρηθεί με τιςαντιξοότητες της υδραυλικής τεχνικής, την υπομονή και τελικά την επιτυχία του. Απότις πολυάριθμες κρηνικές κατασκευές που ανεγέρθηκαν κατά τη διάρκεια τηςΤουρκοκρατίας, ένα μεγάλο ποσοστό καταστράφηκε, πολλές έχουν ανακατασκευαστεί, ενώ άλλες βρίσκονται σε κατάσταση ερειπίωσης. Οι 205 κρήνες της μελέτης, που μετά από συστηματική και κοπιώδη έρευναεντοπίσαμε, ανάγονται σε μια ευρεία χρονική περίοδο, από την πρώιμηΤουρκοκρατία ως τις αρχές του 20ού αιώνα. Σοβαρό κενό διαπιστώνουμε κατά τουςπρώτους αιώνες, στους οποίους εντάσσονται δυο κτίσματα της Θεσπρωτίας (Χόικακαι Κρυσταλλοπηγή). Σπανίζουν τα παραδείγματα που χρονολογούνται με σχετικήασφάλεια στο 17ο αιώνα (μόλις οκτώ), ενώ η επόμενη εκατονταετία έχει να επιδείξεισυγκριτικά περισσότερες κρήνες (33), μερικές από αυτές απλές και άλλες αξιόλογες. Τότε, σημειώνεται η αρχή της οικονομικής ανάπτυξης, που θα επιφέρει σταδιακάσημαντικές αλλαγές στη δομή και τη μορφή των οικισμών, κυρίως στις ευνοημένεςπεριοχές των προνομίων. Από τις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι την οριστική απελευθέρωση της Ηπείρου(1912-13), ανεγείρονται οι περισσότερες κρήνες του καταλόγου μας (104), οι οποίεςμάλιστα διασώζονται ως σήμερα σε αρκετά καλή κατάσταση. Ανάμεσά τουςυπάρχουν ενδιαφέρουσες κατασκευές, επηρεασμένες από το περιβάλλον της όψιμηςΤουρκοκρατίας, μιας εποχής πνευματικού διαφωτισμού και κοινωνικής αναβάθμισης. Γενικότερα, σε γεωγραφικές ενότητες που γνώρισαν περιόδους ακμής, συναντάμεποιοτικά καλύτερες κρήνες, μερικές φορές ευμεγέθεις. Η αισθητική τουςεναρμονίζεται συνήθως με εκείνη των κτηρίων που τις περιβάλλουν. Παράλληλα, στιςπεριοχές αυτές, όπως και στον υπόλοιπο ηπειρωτικό χώρο, εξακολουθούν νακτίζονται ταπεινές κατασκευές, που εκφράζουν την πρωτογενή ατμόσφαιρα. Χαρακτηριστικά στοιχεία των κατασκευών είναι η στερεότητά τους και η μεγάληαντοχή των υλικών. Βασικό δομικό υλικό για την τοιχοποιία, τη στέγη και τα δάπεδαείναι οι λίθοι, που εξορύσσονται επιτόπου: Ασβεστόλιθοι, πωρόλιθος και ψαμμιτικόςφλύσχης, σπανιότερα μεταμορφωμένα πετρώματα (σχιστόλιθοι, γρανίτης, μάρμαρο) και κροκάλες. Η άφθονη ξυλεία της Ηπείρου αξιοποιήθηκε ως άριστο οικοδομικόυλικό για τα ζευκτά της στέγης, τις ξυλοδεσιές, τους ελκυστήρες και παλαιότερα τιςλεκάνες υποδοχής του νερού. Χρησιμοποιήθηκαν ξύλα από κωνοφόρα, δρυ, ρόμπολο, οξιά, κέδρο και καστανιά. Οι κρήνες με κάπως σύνθετη κατασκευή ή με προθέσεις καλλιτεχνικήςεμφάνισης κτίζονται από επαγγελματίες μαστόρους, καθώς απαιτούνται ιδιαίτερεςτεχνικές γνώσεις. Το δύσκολο έργο της υδρομάστευσης και προπαντός τηςμεταφοράς του νερού από μεγάλη απόσταση δημιούργησε μια εξειδικευμένητεχνογνωσία, φορείς της οποίας είναι οι προερχόμενοι κυρίως από τη Βόρειο Ήπειροτεχνίτες, γνωστοί ως «σουτεράτσι» ή «σουγιουλτζήδες». Είναι αυτονόητο ότι πολλά από τα σωζόμενα παραδείγματα εμφανίζονταισήμερα με ενσωματωμένες στην αρχική τους μορφή παλαιότερες και νεότερεςεπεμβάσεις, προσθήκες και επισκευές, που αλλοιώνουν τη φυσιογνωμία τους καιδυσχεραίνουν την έρευνα, την ταξινόμηση και τη χρονολόγηση του υλικού. Πιστεύουμε, πάντως, ότι οι σημερινές κατασκευές συγκροτούν ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα των αρχιτεκτονικών τύπων, έτσι όπως διαμορφώθηκαν κατά τηνπερίοδο της Τουρκοκρατίας. Από μια πληθώρα συνδυασμών των δομικών στοιχείων, παράγεται σειράπαραλλαγών, που υποτάσσονται σε τρεις βασικές διατάξεις κάτοψης Ι, Γ και Π τηςαστέγαστης και στις αντίστοιχες διατάξεις της στεγασμένης κρήνης, με την προσθήκηυποστυλωμάτων και στέγης. Συγκροτούνται, έτσι, έξι τυπολογικές κατηγορίεςαστέγαστων και πέντε κατηγορίες στεγασμένων κρηνών. Στο συγκεκριμένο πλαίσιο, οι αναλογίες των διαστάσεων, ο αριθμός και το είδοςτων ανοιγμάτων (ορθογώνια ή τοξωτά), η διάρθρωση και η διακόσμηση τουυδραγωγού τοίχου αναδεικνύουν έναν πλούτο μορφών. Τις χαρακτηρίζει όλες ησαφήνεια των σχημάτων και των όγκων, στοιχείο που υποδηλώνει μια συνεπή σχέσηανάμεσα στη μορφή και τη λειτουργία. Κυριαρχεί πάντα το μέτρο, όσον αφορά στιςδιαστάσεις και το διάκοσμο, και ακολουθείται κατά κανόνα η συμμετρική οργάνωση, τόσο στη γενική σύνθεση, όσο και στις επιμέρους διαμορφώσεις. Ανάμεσα στα κτίσματα με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική αξία, αναφέρουμε τιςκαλαίσθητες στεγασμένες κρήνες με τοξωτά ανοίγματα και τα κρηνικά συγκροτήματαστο Ζαγόρι και την περιφέρεια του Μαλακασίου, τις αστέγαστες κρήνες με τοξωτήπύλη στην επαρχία Σουλίου και εκείνες με ημικυκλικά αψιδώματα στη Θεσπρωτία καιτην Πρέβεζα.