Το έθιμο της καύσης στον Αιγαιακό κόσμο κατά την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου (1200-600 π.Χ.)

Abstract

The object of this study is the custom of cremation in the islands of the Saronic Gulf, the Cyclades, the Dodecanese and the Eastern Aegean during the Early Iron Age and the Early Archaic Period. The main aim is to trace the social status and identity of both the dead and the living in these island societies, taking into account the ideological and symbolic implications entailed in the practice of cremation. The data assembled mainly comes from preliminary publications, as a large part of the burials here examined has not received previous systematic treatment. The cremation burials under study are 522 in total and are presented in detail in the catalogue, which constitutes the second part of the thesis (Part B). Due to the large number of burials and their variability, a statistical analysis of the data was undertaken by using the SPSS programme. The first part (Part A) is comprised of the synthesis of the catalogued data and is arranged as follows: introduction, five chapters and an additional, final chapter with a synopsis of the research conclusions. In the introduction are discussed the history of research, the methodology selected for the collection, classification and study of the material, and finally the structure of the study. In the first chapter the cremations are discussed in their chronological context. The custom of cremation is extremely rare in the Protogeometric period, its frequency of occurrence gradually increases from the Early Geometric period, while the majority of the burials date from the Late Geometric until the end of the Early Archaic period. In most islands cremations coexist with other burial practices (inhumations and enchytrismoi) within the same cemetery, outnumbered or not. The second chapter includes the tomb type analysis and an attempt to reconstruct the ritual of the three types of cremation identified in the current study (ie. primary, primary with urn, secondary). The reconstruction of the ritual was based on archaeological finds, anthropological studies, information from experimental archaeology, ancient literary sources and iconography, as well as comparative evidence from thoroughly studied cemeteries of other regions. Between the three types of cremation burials similarities but mainly differences were identified, mainly between primary and secondary cremations, their geographical distribution, and various individual characteristics of the burials. In the third chapter, the examination of the remains of rituals performed outside the tomb (enclosures, funerary markers, sacrificial pyres, stone structures) is complementary to the elements of the second and fourth chapters, with the aim of better understanding the practices associated with the custom of cremation. The fourth chapter deals with grave goods and is divided into two sub-chapters: pottery (drinking vessels, oil and perfume vessels, vessels for serving, miniatures, transport/storage vessels, plates, lekanides, craters, cooking pots, pyxides, lamps) is examined in the first sub-chapter, while the artefacts (jewellery, fibules, pins, weaving tools, metal vessels, faience vessels, weapons, tools, figurines, other kinds of artefacts) are examined in the second. This chapter deals with, among other things, the identity, gender, age and social status of the dead, and sets the basis for the interpretative approach to the custom of cremation following in the last chapter. The fifth, and last, chapter is structured in two sections. According to the available information from ancient literary sources (Homeric epics, later testimonies), the practices of cremation and inhumation do not seem to differ in terms of afterlife beliefs (subsection 5.1.1). Based on the content of the sources, as well as the similarities between the ritual of cremation and the animal sacrifice to god (subsection 5.1.2), cremation rite is part of a wider religious context. The anthropological (age, gender) and social parameters (social status) are explored in the second section. Age and sex can be safely identified in only a few cases, due to the lack of anthropological studies. However, by taking into account what emerged from the previous chapters and the available information on burial practices in the islands under study, it is considered that the choice of cremation was not dictated by sex or the social status of the deceased. Age, however, seems to have been a criterion for choosing cremation over other burial practices. Cremating the dead was a matter of either personal (or family) or social choice, while in some cases it may be linked to broader events (abandonment or re-establishment of a settlement, arrival of settlers, use of a site). Through the thorough study of the custom of cremation it emerged that the connectivity that characterises the islands, both between them and with neighbouring continental regions, does not usually lead to common burial customs. Particularities came out in the individual features of the practice of each island, something that can be interpreted by the different cultural identity of the island communities. At the same time, elements such as the coexistence of cremation and inhumation in some cases, as well as the exclusive use of cremation in others, place the islands of the central Aegean in the same context as the rest of the Greek world.

Αντικείμενο της μελέτης είναι το έθιμο της καύσης των νεκρών στα νησιά του Αργοσαρωνικού, των Κυκλάδων, των Δωδεκανήσων και του Ανατολικού Αιγαίου κατά την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου και την Πρώιμη Αρχαϊκή περίοδο. Βασικός στόχος είναι η ανίχνευση της κοινωνικής θέσης και ταυτότητας τόσο των νεκρών όσο και των ζωντανών των νησιωτικών κοινωνιών, λαμβάνοντας υπόψιν τις ιδεολογικές και συμβολικές προεκτάσεις που εμπεριέχονται στην πρακτική. Η συλλογή των πληροφοριών βασίστηκε κυρίως σε προκαταρκτικές δημοσιεύσεις, καθώς ένα μεγάλο μέρος των υπό εξέταση καύσεων δεν έχουν μελετηθεί συστηματικά. Οι καύσεις, που ερευνώνται, είναι 522 στο σύνολο τους και παρουσιάζονται αναλυτικά στον κατάλογο, που συνιστά το δεύτερο μέρος της διατριβής (Μέρος Β΄). Λόγω του μεγάλου όγκου των καύσεων και των διάφορων χαρακτηριστικών στοιχείων, που απαντούν σε αυτές, επιχειρήθηκε η ποσοτική ανάλυση των δεδομένων με τη χρήση στατιστικού προγράμματος (SPSS). Η σύνθεση των δεδομένων του καταλόγου πραγματοποιείται στο πρώτο μέρος (Μέρος Α΄) που αποτελείται από μια εισαγωγή, πέντε κεφάλαια και ένα πρόσθετο, τελικό κεφάλαιο, με μια ανακεφαλαίωση των συμπερασμάτων της έρευνας. Η εισαγωγή περιλαμβάνει την ιστορία της έρευνας, τη μεθοδολογία, που ακολουθήθηκε στη συλλογή, την ταξινόμηση και τη μελέτη του υλικού και τέλος τη διάρθρωση της μελέτης. Στο πρώτο κεφάλαιο εντάσσονται οι καύσεις στο υπό εξέταση, χρονολογικό πλαίσιο. Μέσω της παρουσίασης της χρονολογικής διαδοχής προκύπτει η σπανιότητα του εθίμου την Πρωτογεωμετρική περίοδο και η σταδιακή αύξηση της συχνότητας εμφάνισής του από την Πρώιμη Γεωμετρική, με αποκορύφωμα το διάστημα από την Ύστερη Γεωμετρική και μέχρι το τέλος της Πρώιμης Αρχαϊκής περιόδου. Οι καύσεις στην πλειονότητα των νησιών συνυπάρχουν χρονικά με τις άλλες πρακτικές ταφής (ενταφιασμοί και εγχυτρισμοί) εντός του ίδιου νεκροταφείου είτε υπερέχοντας αριθμητικά είτε όχι. Το δεύτερο κεφάλαιο περιλαμβάνει την ανάλυση των ειδών των τάφων και την προσπάθεια ανασύστασης του τελετουργικού των τριών ειδών καύσεων, όπως αυτές κατηγοριοποιήθηκαν στα πλαίσια της έρευνας (πρωτογενής, πρωτογενής με οστεοδόχο, δευτερογενής). Η ανασύσταση του τελετουργικού βασίστηκε στο αρχαιολογικό υλικό, σε ανθρωπολογικές μελέτες, σε διαθέσιμες πληροφορίες από την κατεύθυνση της πειραματικής αρχαιολογίας, σε αρχαία κείμενα και την εικονογραφία αλλά και σε στοιχεία από διεξοδικώς μελετημένα νεκροταφεία άλλων περιοχών. Εντοπίστηκαν ομοιότητες αλλά και διαφορές ανάμεσα στα τρία είδη και κυρίως ανάμεσα στις πρωτογενείς και τις δευτερογενείς, που αφορούν όχι μόνο στη γεωγραφική κατανομή αλλά και σε επιμέρους χαρακτηριστικά των ταφών. Στο τρίτο κεφάλαιο η παρουσίαση των καταλοίπων ενεργειών που πραγματοποιήθηκαν εξωτερικά του τάφου (περίβολοι, είδη σήμανσης, εναγιστικές πυρές, λίθινες κατασκευές) γίνεται συμπληρωματικά με τα στοιχεία του δεύτερου και τέταρτου κεφαλαίου, με στόχο την καλύτερη κατανόηση των πρακτικών που συνδέονται με την πρακτική της καύσης. Το τέταρτο κεφάλαιο πραγματεύεται τα κτερίσματα και διαιρείται σε δύο υποκεφάλαια: το πρώτο αφορά στην κεραμική (αγγεία πόσης, σερβιρίσματος, μεταφοράς/αποθήκευσης, ελαιοδοχεία/αρωματοδοχεία, μικρογραφικά, πινάκια, λεκανίδες, κρατήρες, μαγειρικά, πυξίδες, λύχνοι) και το δεύτερο τα αντικείμενα μικροτεχνίας (κοσμήματα, πόρπες, περόνες, εργαλεία υφαντικής, μεταλλικά αγγεία, αγγεία από φαγεντιανή, όπλα, εργαλεία, ειδώλια, άλλα είδη μικροτεχνίας). Στο κεφάλαιο αυτό σχολιάζονται, μεταξύ άλλων, ζητήματα που αφορούν στην ταυτότητα του νεκρού, στο φύλο, στην ηλικία, στην κοινωνική θέση και τα οποία θ’ αποτελέσουν τη βάση για την ερμηνευτική προσέγγιση του εθίμου της καύσης, που παρουσιάζεται στο τελευταίο κεφάλαιο. Το πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο διαρθρώνεται σε δύο ενότητες. Σύμφωνα με τις διαθέσιμες πληροφορίες από τις γραπτές πηγές (Ομηρικά έπη, μεταγενέστερες μαρτυρίες) οι πρακτικές της καύσης και του ενταφιασμού δε φαίνεται να διαφέρουν ως προς τις μεταθανάτιες αντιλήψεις (υποενότητα 5.1.1). Η καύση εντάσσεται σε ένα ευρύτερο θρησκευτικό πλαίσιο, με βάση το περιεχόμενο των πηγών αλλά και τις ομοιότητες ανάμεσα στο τελετουργικό της καύσης του νεκρού και της θυσίας του ζώου στο θεό (υποενότητα 5.1.2). Οι ανθρωπολογικές (ηλικία, φύλο) και κοινωνικές παράμετροι (κοινωνική θέση) διερευνώνται στη δεύτερη ενότητα. Το φύλο και η ηλικία είναι σαφώς προσδιορίσιμα σε ελάχιστες περιπτώσεις, λόγω έλλειψης ανθρωπολογικών μελετών. Λαμβάνοντας όμως υπόψιν όλα τα διαθέσιμα στοιχεία που προκύπτουν από τα προηγούμενα κεφάλαια, και συνεξετάζοντας πληροφορίες από το σύνολο των ταφικών πρακτικών (ενταφιασμοί και εγχυτρισμοί) των εξεταζόμενων νησιών, δεν παρατηρήθηκε διαφοροποίηση σχετικά με την επιλογή της πρακτικής της καύσης όσον αφορά στο φύλο ή στην κοινωνική θέση του νεκρού. Η ηλικία όμως φαίνεται πως συνιστούσε κριτήριο επιλογής της καύσης έναντι των άλλων ταφικών πρακτικών. Η επιλογή της καύσης ήταν ζήτημα άλλοτε προσωπικής ή οικογενειακής και άλλοτε κοινωνικής επιλογής, ενώ ενδέχεται να συνδέεται και με ευρύτερα γεγονότα (εγκατάλειψη ή επανίδρυση ενός οικισμού, έλευση αποίκων, χρήση θέσης). Μέσα από τη διεξοδική μελέτη του εθίμου προέκυψε ότι η συνδεσιμότητα, που χαρακτηρίζει τις νησιωτικές περιοχές τόσο μεταξύ τους όσο και με γειτονικές ηπειρωτικές περιοχές, δεν οδηγεί συνήθως σε κοινά ταφικά έθιμα. Αναδύθηκαν ιδιαιτερότητες στα επιμέρους γνωρίσματα της πρακτικής σε κάθε νησί, κάτι που προσδίδει ίσως στη διαφορετική πολιτισμική ταυτότητα των νησιωτικών κοινοτήτων. Παράλληλα, στοιχεία, όπως η συνύπαρξη της καύσης και του ενταφιασμού σε κάποιες περιπτώσεις αλλά και η αποκλειστική χρήση του εθίμου της καύσης σε κάποιες άλλες, εντάσσουν τα νησιά του κεντρικού Αιγαίου στο ίδιο πλαίσιο με τις υπόλοιπες περιοχές του ελλαδικού κόσμου.