Dialectiques de la résistance et de la conscience en littérature: étude comparée d’œuvres littéraires francophones

Abstract

The theme of resistance is not very explored in the fields of French and French-speaking literary Studies. Moreover, its relationship with the concept of consciousness has perhaps never been established or studied in the aforementioned academic domains. In itself, this central issue constitutes an astonishing statement of fact inasmuch as resistance is a universal and timeless phenomenon that as well manifests itself in the real world as in the literary realm. In this study of resistance in literature, we used some aphorisms of Heraclitus of Ephesus, in order to connect the concept of resistance to those of logos, consciousness and dialectic. The objective of this thesis (derived from the central issue of this PhD) consists in the comparative study of the notion of resistance in French-speaking literary works. More specifically this thesis intends to contribute to the critical reflection regarding resistance in literature, and to the elaboration of a comprehensive and structured synthesis of its literary expression, in particular in correlation with consciousness. Thus, this research basically emphasized the dialectics of resistance and consciousness inspired by the dynamic of the Heraclitean logos, and related to the pair conscious resistance / unconscious resistance on the one hand and to the dyad resistance / generic empire on the other hand. Do we find in the novels the phenomenon of resistance inside a dialectical relationship between consciousness (or on the contrary unconsciousness) and the concept of empire? To answer this central question, the general approach taken all along this research consisted in analyzing and structuring the notion of resistance in relationship with its forms, its strategies and its objectives discovered in the literary texts studied. To this end a general methodology was applied that appealed to the notion of common sense (the Heraclitean « ξὺν νόῳ »), that relied, in addition to the aforesaid dialectics, on the trivium which was adapted to the study of resistance in literature. In this way the questions of grammar, logic and rhetoric of resistance were answered, as to who does what, where and when (i.e. the general grammar or “what the author says” about resistance), why (i.e. the logic of resistance in relationship to its causality and its objectives), and how (i.e. the rhetoric of resistance). An apparently logical general tendency emerged where the novels of the corpus describing forms of conscious resistance brought about strategies of conscious resistance (and vice versa). Finally, as for the empire, the resistance is a generic concept that exceeds the theme of the armed struggle, or the subjects of the commitment (engagement) of the literary work and/or the characters. The literary corpus of future studies could explore many more narratives in which the protagonist resists not only to some artificial entity or to someone, but also to an emotion (a feeling, a passion) that seems to act as an empire, since it can rule his being, obsess him and consequently, negatively influence or guide his thoughts, volitions, and actions towards a particular world indifferent to the logos.

Ο κύριος σκοπός της διατριβής αυτής είναι η συγκριτική μελέτη της έννοιας της αντίστασης μέσα από γαλλόφωνα λογοτεχνικά έργα, αποτελεί όμως επίσης και μια συνεισφορά στην κριτική σκέψη σχετικά με την αντίσταση στη λογοτεχνία, καθώς και στη διαμόρφωση μιας κατανοητής και δομημένης σύνθεσης της λογοτεχνικής έκφρασης που αφορά τη σχέση αντίστασης / συνείδησης. Τόσο η θεματική της αντίστασης, όσο και -κυρίως- η σχέση της με τη συνείδηση, έχουν ερευνηθεί ελάχιστα στα πεδία των γαλλικών και γαλλόφωνων λογοτεχνικών σπουδών. Η κεντρική προβληματική της διατριβής είναι, λοιπόν, πρωτότυπη, δεδομένου ότι η αντίσταση είναι ένα διαχρονικό φαινόμενο που εκδηλώνεται, τόσο στον πραγματικό κόσμο, όσο και στο λογοτεχνικό κείμενο. Για την έρευνα της αντίστασης στη λογοτεχνία, χρησιμοποιήθηκαν αφορισμοί του Ηράκλειτου του Εφέσιου, ώστε να συνδεθεί η έννοια της αντίστασης μ’εκείνες του λόγου, της συνείδησης και της διαλεκτικής. Η έρευνα στηρίχτηκε κυρίως στην αξιοποίηση των διαλεκτικών της αντίστασης και της συνείδησης που εμπνέονται από τη δυναμική του ηρακλείτειου λόγου και βασίζονται, αφενός στη δυάδα συνειδητή αντίσταση / ασυνείδητη αντίσταση, και αφετέρου στο ζεύγος αντίσταση / αυτοκρατορία. Μπορεί να ανακαλύψει κανείς στα μελετηθέντα λογοτεχνικά έργα το φαινόμενο της αντίστασης σε διαλεκτική σχέση μ’εκείνο της συνείδησης (κι αντίστροφα); Για ν’απαντηθεί αυτό το κεντρικό ερώτημα αναλύθηκε κι αναδομήθηκε η έννοια της αντίστασης ως προς τις μορφές, τις στρατηγικές και τα διακυβεύματά της, έτσι όπως αυτά εμφανίζονται στα λογοτεχνικά έργα που μελετήθηκαν. Για τον λόγο αυτό εφαρμόστηκε μια γενική μεθοδολογία βασισμένη στο ηρακλείτειο « ξὺν νόῳ », και, επιπλέον, στην τρίοδο (trivium), η οποία προσαρμόστηκε στη μελέτη της αντίστασης στη λογοτεχνία. Βρέθηκαν έτσι απαντήσεις στις ερωτήσεις της γραμματικής(δηλαδή, το ποιος κάνει τι, που και πότε), της λογικής (το γιατί της αντίστασης, που σχετίζεται με την αιτιότητα και τους στόχους της) και της ρητορικής (δηλαδή το πώς) της αντίστασης. Διαπιστώθηκε ότι τα έργα του corpus που παρουσιάζουν μορφές συνειδητής αντίστασης αναδεικνύουν επίσης και στρατηγικές συνειδητής αντίστασης (και αντιστρόφως). Τέλος, όπως εξάλλου και η αυτοκρατορία, έγινε φανερό ότι η αντίσταση είναι μια γενικότερη έννοια, που ξεπερνά το θέμα του ένοπλου αγώνα των χαρακτήρων ή εκείνο της στρατευμένης λογοτεχνίας. Το λογοτεχνικό corpus των μελλοντικών ερευνών θα μπορούσε να εμπλουτιστεί περαιτέρω με, λ.χ., έργα που παρουσιάζουν έναν πρωταγωνιστή που αντιστέκεται, όχι μόνο σε κάτι ή σε κάποιον, αλλά επίσης σ’ένα συναίσθημα (αίσθηση, πάθος) που επιδρά πάνω του σαν «αυτοκρατορία», καθόσον μπορεί να κυριαρχεί στο είναι του, να τον κατατρύχει και, επομένως, να επηρεάζει ή να καθοδηγεί αρνητικά τη σκέψη του, τη βούλησή του και τη δράση του προς έναν ιδιαίτερο κόσμο, άσχετο με τον ηρακλείτειο λόγο.

En tant que champ de recherche, la thématique de la résistance est très peu explorée dans les domaines des études littéraires françaises et francophones. De plus, son rapport à la conscience n’a probablement jamais été établi et étudié dans ledit cadre académique. Cette problématique centrale constitue un constat très surprenant dans la mesure où la résistance est un phénomène universel et intemporel, qui se manifeste aussi bien dans le monde réel que dans l’univers littéraire. Dans cette étude de la résistance en littérature, nous nous sommes inspirée de certains aphorismes d’Héraclite, afin de relier le concept de résistance à ceux de logos, de conscience et de dialectique. L’objectif de notre travail a consisté en l’étude comparée de la notion de résistance au sein d’œuvres littéraires francophones. Plus précisément, cette thèse s’est proposée de contribuer à la réflexion critique sur la résistance en littérature et à l’élaboration d’une synthèse compréhensive et structurée de son expression littéraire, notamment, en corrélation avec la conscience. Ainsi, ce travail de recherche s’est fondé sur la mise en valeur des dialectiques de la résistance et de la conscience s’inspirant de la dynamique du logos héraclitéen, et se rapportant, d’une part au couple résistance consciente / résistance inconsciente, et d’autre part, au binôme résistance / empire générique. Retrouve-t-on dans les textes littéraires étudiés le phénomène de résistance placé dans une relation dialectique avec la conscience (ou son inverse, l’inconscience) et le concept d’empire générique? Afin de répondre à cette question centrale, la démarche poursuivie tout au long de cette étude a consisté à analyser et structurer cette notion de résistance par rapport à ses formes, ses stratégies et ses enjeux découverts dans les textes narratifs étudiés. Pour ce faire, nous avons appliqué une méthodologie faisant appel au sens commun (le « ξὺν νόῳ » héraclitéen), s’appuyant – en sus des dialectiques susdites –, sur le trivium, lequel a été adapté à l’étude de la résistance en littérature. Nous avons donc répondu aux questions de la grammaire (i.e. qui fait quoi, où et quand : « ce que dit l’auteur » sur la résistance), de la logique (i.e. le pourquoi relatif à la causalité et aux objectifs de la résistance), et de la rhétorique (i.e. le comment) de la résistance. Une tendance générale – apparemment logique – s’est dégagée, suivant laquelle les récits exposant des formes de résistance consciente mettent, également, en valeur des stratégies de résistance consciente (et inversement). Enfin, tout comme l’empire, la résistance est un concept générique dépassant le thème de la lutte armée, ou encore les sujets de l’engagement de l’œuvre littéraire et / ou des personnages. Le corpus littéraire des recherches futures peut ainsi se voir ajouter nombre de récits, dans lesquels le protagoniste résiste, non seulement à quelque chose ou à quelqu’un, mais, pareillement, à un sentiment (une émotion, une passion) qui semble être un empire, dès lors qu’il peut dominer son être, l’obséder et, par conséquent, influencer ou diriger négativement sa pensée, sa volition et son action vers un monde particulier, indifférent du logos.