Τεχνικές ακουστικής περιγραφής στα ελληνικά για τον κινηματογράφο

Abstract

Audio description is a service that allows the access of blind and visually impaired audience to audiovisual material. It belongs to the field of audiovisual translation and it presents intersemiotic characteristics. Practically, audio description consists of the description of the images and the insertion of said descriptions in the silent gaps between the dialogues. Although some countries, like the United Kingdom, have delved into audio description for many years (the ITC audio description guidelines were published already in 2000), others are not quite as evolved in the field. In Greece, Georgakopoulou (2008) published a brief audio description style guide, while the service is offered for specific projections of films, mostly during national and/or international film festivals, and theater plays. Having noticed the lack of extensive bibliography in Greek, we decided to compose a thorough audio description strategies catalog, that would facilitate the optimal application of audio description in Greek. For this purpose, we based our research on three pillars: the selection, description and projection of three modern Greek films to our target audience (BVI), in order to then gather their opinions on the end product (reception studies), the study of international guidelines and the experience we had describing, and an "internal" research regarding the selection of the adequate words in audio description. Audio description constitutes "the descriptive technique of inserting audio narrations, explanations and descriptions of the settings, characters, and actions taking place in a variety of audiovisual media, when such information about these visual elements is not offered in the regular audio presentation" (Matamala & Orero, 2013). As one would expect, the sound and soundscape play a significant role in audio description, since the target audience rely solely on the audio channel, to comprehend and enjoy the material. Another important part of the theory of audio description is the audio introduction, a continuous piece of prose that offers information about the technical characteristics of the film (duration, settings, direction styles, montage etc), introduces the characters to the audience, provides a brief summary of the film and refers to any other elements that may surprise or disorient the audience during the projects (i.e multilingual cast). In our research, we decided to focus on some basic points of the audio description theory, because we needed our research to be directly useful in the community. In other words, a specialized research on the audio subtitles, while informative and scientifically valid, it would not facilitate the inclusion of audio description in the everyday life. On the other hand, a thorough catalog that would examine the most important aspects of the field and advise on the optimal description could be practically used and could also encourage further relative research. For these reasons, through the reception studies we organized, we examined the role, duration and content of the audio introductions, the management of spatiotemporal shifts and the subjectivity of the wording and expression. Apart from these, we conducted a research without the presence of audience regarding the linguistic choices in the audio description, by setting specific criteria and evaluating according to said criteria the language we used in the films we described. Finally, we thought that the research would not be as well-rounded, if we did not attempt to approach the didactics of audio description. We proposed two types of postgraduate curricula in which audio description could be taught, keeping in mind the learning objectives of each program. However, we must state that our approach was preliminary and the didactics of audio description could- and should- be analyzed in a different dissertation, solely dedicated to this. Having studied all the above, we composed the following guidelines: 1. Prior to the description 2. Translation choices 3. Audio introduction 4. Temporal shifts and management 5. Spatial shifts and management 6. Subjectivity and creative audio description To conclude, we mentioned our plans for future studies that would enrich significantly the international knowledge on the subject, whereas it was made crystal clear that this field, especially in Greek, is terra incognita, and there is a lot of material yet to be studied. In any case, our research emphasized the complexity of audio description as a translation process, its usefulness for the community and the importance of further researches and attempts to advance the field in Greek.References • Georgakopoulou, Y. (2008). Audio description guidelines for Greek. A working document. ECI Subtitling. • Matamala, A. & Orero, P. (2013). Standardising audio description. Italian Journal of Special Education for Inclusion, 1, 149- 155.

Η ακουστική περιγραφή (audio description) είναι μια υπηρεσία που επιτρέπει την πρόσβαση στα οπτικοακουστικά μέσα σε άτομα με δυσκολίες ή απώλεια όρασης. Υπάγεται στον κλάδο της οπτικοακουστικής μετάφρασης και, ουσιαστικά, συνίσταται στην περιγραφή των εικόνων στα σιωπηλά διαλείμματα μεταξύ των διαλόγων. Αν και έχει κατασταθεί σαφής η ανάγκη καθολικής προσβασιμότητας στο οπτικοακουστικό περιεχόμενο τόσο από την Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών, μέσα από κανονισμούς που εκδόθηκαν και παροτρύνουν τους παρόχους να προσφέρουν τουλάχιστον τμήμα των προγραμμάτων τους με ακουστική περιγραφή, η οδηγία αυτή δεν ακολουθείται με τον ίδιο ρυθμό σε όλες τις χώρες παγκοσμίως. Σε αντίθεση με άλλες χώρες με μακρά παράδοση στην ακουστική περιγραφή (πχ Ηνωμένο Βασίλειο), στην Ελλάδα η υπηρεσία αυτή είναι σχετικά άγνωστη στο ευρύ κοινό. Ακαδημαϊκά, έχει εκδοθεί ένας σύντομος οδηγός ακουστικής περιγραφής (Γεωργακοπούλου, 2008), ενώ πρακτικά η ακουστική περιγραφή εφαρμόζεται σε συγκεκριμένες κινηματογραφικές προβολές, συνήθως στο πλαίσιο κινηματογραφικών φεστιβάλ, ενώ γίνονται κάποιες ιδιωτικές πρωτοβουλίες σχετικά με την ακουστική περιγραφή σε θεατρικές παραστάσεις. Αντιλαμβανόμενοι την έλλειψη εκτενούς βιβλιογραφίας στα ελληνικά, αποφασίσαμε να συντάξουμε έναν πλήρη οδηγό για τη βέλτιστη εφαρμογή της ακουστικής περιγραφής στα ελληνικά, χρησιμοποιώντας ως υλικό μεγάλου μήκους σύγχρονες ελληνικές κινηματογραφικές ταινίες («Το τανγκό των Χριστουγέννων», σκην. Νίκος Κουτελιδάκης, «Ταξίδι στη Μυτιλήνη», σκην. Λάκης Παπαστάθης, «Έτερος Εγώ» , σκην. Σωτήρης Τσαφούλιας). Η έρευνά μας βασίστηκε σε τρεις άξονες: την επιλογή, περιγραφή και προβολή ταινιών με σκοπό τη συλλογή αποτελεσμάτων μέσα από μελέτες πρόσληψης (με παρουσία κοινού ατόμων με δυσκολίες όρασης), τη μελέτη των διεθνών και ξενόγλωσσων κατευθυντήριων οδηγιών και την «εσωτερική» έρευνα που διεξήγαμε όσον αφορά στην αναζήτηση της κατάλληλης λέξης στην ακουστική περιγραφή. Οι τρεις αυτοί ερευνητικοί άξονες μάς οδήγησαν στη σύνταξη ενός πλήρους οδηγού που μπορεί να βρει άμεση εφαρμογή στην κοινότητα (ως βοήθημα επιτυχούς εκτέλεσης ακουστικής περιγραφής στον κινηματογράφο), αλλά έχει και ακαδημαϊκή αξία, καθώς εμπλουτίζει την εγχώρια, μα και τη διεθνή γνώση.Η ακουστική περιγραφή είναι η τεχνική εισαγωγής ακουστικών διηγήσεων, επεξηγήσεων και περιγραφών των σκηνικών, των χαρακτήρων και της δράσης που προβάλλονται σε πληθώρα οπτικοακουστικών μέσων, όταν αυτά δεν επεξηγούνται από την κανονική ροή του προγράμματος (Matamala & Orero, 2013). Η ακουστική περιγραφή μπορεί να εφαρμοστεί σε διαφορετικά είδη οπτικοακουστικών κειμένων (κινηματογράφο, θεατρικές παραστάσεις, όπερα, μουσεία και έργα τέχνης κλπ). Φυσικά, οι τεχνικές διαφέρουν ανάλογα με το είδος του κειμένου-πηγή (για παράδειγμα, στα στατικά έργα τέχνης, όπως είναι οι πίνακες ζωγραφικής και τα γλυπτά, συνήθως ακολουθείται μια μέθοδος που ονομάζεται πολυαισθητηριακή ακουστική περιγραφή (Neves, 2016), όπου επιστρατεύονται και άλλες αισθήσεις πέραν της ακοής για μεγιστοποίηση της κατανόησης και απόλαυσης απ’ την πλευρά των αποδεκτών). Σημαντικό ρόλο, όπως είναι αναμενόμενο, διαδραματίζει στην ακουστική περιγραφή ο ήχος και το ηχοτοπίο, δεδομένου ότι για τον αποδέκτη το ηχητικό κανάλι είναι ο κύριος τρόπος μετάδοσης της πληροφορίας. Σημαντικό τμήμα της θεωρίας, που βέβαια δεν συγκαταλέγεται στις ξενόγλωσσες κατευθυντήριες οδηγίες (πέραν των ευρωπαϊκών οδηγιών που εκδόθηκαν απ’ το πρόγραμμα ADLAB), είναι η ακουστική εισαγωγή. Ουσιαστικά, πρόκειται για ένα συνεχόμενο τμήμα πρόζας που εκφωνείται πριν τους τίτλους αρχής μιας ταινίας και περιλαμβάνει πληροφορίες για την ταινία, τους συντελεστές, τα σκηνικά, προσφέρει μια σύντομη περίληψη και εισάγει τους χαρακτήρες στο κοινό. Επίσης, έχει και πληροφοριακό/ενημερωτικό χαρακτήρα, καθώς δίνει πληροφορίες στο κοινό σχετικά με τον τρόπο χρήσης και τις ρυθμίσεις των ακουστικών τους.Τα ερευνητικά μας ερωτήματα αφορούν στον ρόλο, το περιεχόμενο και τη διάρκεια της ακουστικής εισαγωγής, τη διαχείριση των βραχέων και μακρών τοπικών μετατοπίσεων, τη διαχείριση των βραχέων και μακρών χρονικών μετατοπίσεων, την υποκειμενικότητα στον λόγο και στην έκφραση. Τα ερωτήματα αυτά απαντήθηκαν μέσα από ερωτηματολόγια που μοιράστηκαν στο κοινό που συμμετείχε στις προβολές των τριών ταινιών που περιγράφηκαν και προβλήθηκαν. Πέραν αυτού, διεξήγαμε μια έρευνα χωρίς την παρουσία κοινού σχετικά με την αξιολόγηση των γλωσσικών μας επιλογών. Για την ακρίβεια, λαμβάνοντας ως δεδομένο ότι η γλώσσα είναι το μοναδικό και πιο πολύτιμο εργαλείο στα χέρια ενός περιγραφέα, θεωρούμε ότι οι επιλογές που θα κάνει θα μπορέσουν να μεταδώσουν το ακριβές νόημα και να προάγουν την κατανόηση και την ψυχαγωγία του κοινού, αλλά ταυτόχρονα μπορούν και να αποπροσανατολίσουν τους αποδέκτες και να προκαλέσουν σύγχυση. Θέλαμε να δημιουργήσουμε κριτήρια σύμφωνα με τα οποία θα μπορούσε ένας περιγραφέας να επιλέξει την κατάλληλη λέξη ή φράση, δηλαδή τη λέξη ή φράση που θα επιτύγχανε τη μέγιστη νοηματική και υφολογική ισοδυναμία με το οπτικά εκφερόμενο μήνυμα. Θέσαμε κριτήρια αξιολόγησης και, στη συνέχεια, θέλοντας να επεξηγήσουμε τη λειτουργία τους αλλά και να αποδείξουμε την πρακτική τους χρησιμότητα, αντλήσαμε παραδείγματα από δύο εκ των τριών ταινιών, τα οποία θέσαμε υπό αξιολόγηση, χρησιμοποιώντας τα κριτήριά μας.Εκτός από τα ερωτήματα αυτά, οι απαντήσεις στα οποία οδήγησαν στη σύνταξη του οδηγού ακουστικής περιγραφής στα ελληνικά, επιχειρήσαμε να προσεγγίσουμε το ζήτημα της διδασκαλίας του μεταφραστικού αυτού είδους. Πιο συγκεκριμένα, προτείναμε η ακουστική περιγραφή να διδάσκεται είτε στο πλαίσιο ενός προγράμματος μεταπτυχιακών σπουδών με θέμα την οπτικοακουστική μετάφραση είτε κατά μόνας, σε ένα μεταπτυχιακό πρόγραμμα αφιερωμένο μόνο στην ακουστική περιγραφή και τις υποκατηγορίες της. Η δεύτερη πρότασή μας αποτελεί παγκόσμια καινοτομία, καθώς η έρευνά μας έδειξε ότι σε κανένα ίδρυμα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης δεν προσφέρεται κάτι παρόμοιο. Φυσικά, πρέπει να γίνει σαφές ότι η προσέγγισή μας είναι αρκετά προκαταρκτική: μια ολοκληρωμένη πρόταση θα πρέπει να περιέχει θεωρία της διδακτικής και της παιδαγωγικής και θα χρειαστεί να αφιερωθεί στο ζήτημα αυτό μια ολόκληρη διδακτορική διατριβή, που θα συμπεριλαμβάνει μαθησιακούς στόχους κλπ. Αποφασίσαμε, παρ’ όλα αυτά να συμπεριλάβουμε την πρότασή μας, διότι θέλαμε η διατριβή μας να θέσει βάσεις για τον κλάδο αυτό στην Ελλάδα και θεωρήσαμε ότι χωρίς μια αναφορά στον τρόπο εκπαίδευσης των μελλοντικών περιγραφέων, η έρευνά μας δεν θα ήταν το ίδιο σφαιρική.Έχοντας συλλέξει απαντήσεις από το κοινό που παρευρέθηκε στις προβολές μας, τις αναλύσαμε και προσπαθήσαμε, μάλιστα, να αντιληφθούμε τους λόγους πίσω από τις πιθανές ανομοιογένειες. Επιχειρήσαμε να κάνουμε μια σύντομη ανάλυση των προτιμήσεων του κοινού, οι οποίες άλλοτε ήταν αναμενόμενες, άλλοτε μας εξέπληξαν. Έπειτα, αναλύσαμε τις γλωσσικές επιλογές που κάναμε σε δύο εκ των τριών ταινιών («Το τανγκό των Χριστουγέννων» και «Ταξίδι στη Μυτιλήνη»). Επιλέξαμε αυτές τις δύο ταινίες, διότι λόγω είδους (ρομαντική και δραματική αντίστοιχα) μπορούσαμε να αντλήσουμε πολλά παραδείγματα υφολογικής ισοδυναμίας, ενώ το γεγονός ότι διαδραματίζονται σε διαφορετικές πραγματικότητες και έχουν αναδρομές στο παρελθόν κατέστησε αναγκαία την προσαρμογή της γλώσσας τόσο στο ύφος των ταινιών (πχ λαϊκότροπες εκφράσεις ταιριαστές στο μυτιληνιό ιδίωμα που χαρακτήριζε το «Ταξίδι στη Μυτιλήνη») όσο και στο κινηματογραφικό συγκείμενο (πχ στρατόπεδο του Έβρου στο «Το τανγκό των Χριστουγέννων»). Θεωρούμε ότι αυτή η ανάλυση της χρήσης της γλώσσας υπογραμμίζει τη σημασία της εύρεσης της βέλτιστης, σύμφωνα με τα κριτήρια που θέσαμε, λέξης/έκφρασης, αλλά παρουσιάζει και πρακτικά τον τρόπο χρήσης των κριτηρίων αυτών.Έχοντας μελετήσει όλα τα παραπάνω, συντάξαμε έναν οδηγό ακουστικής περιγραφής, που συμπεριλάμβανε τις εξής οδηγίες: 1. Πριν απ’ την περιγραφή 1. Επιλογή οπτικοακουστικού υλικού 2. Προκαταρκτική έρευνα 3. Ανάγνωση οπτικοακουστικού κειμένου 2. Μεταφραστικές επιλογές 1. Τοποθέτηση/εισαγωγή περιγραφών 2. Περιεχόμενο περιγραφών/σύνταξη σεναρίου 3. Εκφώνηση και ηχογράφηση 3. Ακουστική εισαγωγή 1. Περιεχόμενο ακουστικής εισαγωγής 2. Διάρκεια ακουστικής εισαγωγής 3. Ανάγκη για ακουστική εισαγωγή 4. Χρονικές μετατοπίσεις και διαχείριση 5. Τοπικές μετατοπίσεις και διαχείριση 6. Υποκειμενικότητα και δημιουργική ακουστική περιγραφή Κάθε οδηγία συνοδεύτηκε από παραδείγματα, ώστε να γίνεται πιο κατανοητό το περιεχόμενό της. Αξίζει να αναφερθεί ξανά ότι κάθε οδηγία, κάθε υποκεφάλαιο που προσεγγίστηκε και αναλύθηκε στην έρευνά μας θα μπορούσε να αποτελεί ξεχωριστή διδακτορική διατριβή, το αντικείμενο μιας πολύ πιο εξειδικευμένης έρευνας. Παρόλα αυτά, η έρευνά μας είναι κοινωνικοκεντρική, δηλαδή θέλαμε να μπορεί να βρει άμεση εφαρμογή στην κοινότητα. Μια πολύ εξειδικευμένη ανάλυση ενός μόνο στοιχείου του κλάδου θα είχε, βεβαίως, ακαδημαϊκή και επιστημονική αξία, αλλά δεν θα συνεισέφερε- ακόμα- στην εξέλιξη του κλάδου στην Ελλάδα. Ένας αναλυτικός κατάλογος των αναγνωρίσιμων και μη ήχων και ηχητικών εφέ θα προσέφερε σημαντικά στη διεθνή βιβλιογραφία, αλλά δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί άμεσα προς όφελος του ελληνικού κοινού.Στο τέλος της έρευνας, έγινε μια αναφορά σε μελλοντικές πιο εξειδικευμένες μελέτες που θα εμπλούτιζαν σημαντικά τη διεθνή γνώση, ενώ καταστάθηκε ξεκάθαρο ότι ο κλάδος αυτός, ειδικά στα ελληνικά, είναι μια γη σχετικά ανεξερεύνητη, με πολύ υλικό προς μελέτη. Φροντίσαμε να διευκρινίσουμε ότι οι έρευνες με παρουσία κοινού, αλλιώς οι μελέτες πρόσληψης, είναι εκείνες που μπορούν να δώσουν μια πολύ σαφή εικόνα σχετικά με τις προτιμήσεις του κοινού, καθώς συνομιλώντας με τους άμεσα ενδιαφερόμενους, ο ερευνητής μπορεί να σημειώσει και να λάβει υπόψη του τις ανάγκες τους και στη συνέχεια να προσπαθήσει να τις εξυπηρετήσει με τον βέλτιστο τρόπο. Σε κάθε περίπτωση η έρευνά μας υπογράμμισε την πολυπλοκότητα της ακουστικής περιγραφής ως μεταφραστικής διαδικασίας, τη χρησιμότητά της στην κοινότητα και τη σημασία περαιτέρω ερευνών και προσπαθειών εξέλιξης του κλάδου στα ελληνικά.Βιβλιογραφία • Γεωργακοπούλου, Γ. (2008). Μια εικόνα χίλιες λέξεις: η ακουστική περιγραφή από την ECI στην Ελλάδα. European Captioning Institute Ltd. • Matamala, A. & Orero, P. (2013). Standardising audio description. Italian Journal of Special Education for Inclusion, 1, 149- 155. • Neves, J. (2016). Redefining Access: Embracing multimodality, memorability and sharedexperience in Museums. Curaton: The Museun Journal. 59(3), 263-286. Φιλμογραφία • Κουτελιδάκης, Ν. (2011). Το τανγκό των Χριστουγέννων. N-Orasis Audiovisual. • Παπαστάθης, Λ. (2010). Ταξίδι στη Μυτιλήνη. Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου, Ελληνική Ραδιοφωνία Τηλεόραση (ΕΡΤ) & Nova. • Τσαφούλιας, Σ. (2017). Έτερος Εγώ. Green Dragon & Blonde.