Η αρχιτεκτονική του Μαρουλά Ρεθύμνου: oι μετασχηματισμοί μιας παράδοσης, 1620-1820

Abstract

Maroulas is an inland village close to Rethymnon, a town at the north coast of the island of Crete. The settlement preserves many fortified mansions, dating mainly in the 17th and 18th c., once looking over and controlling the narrow, fertile lowland coastal zone that stretches down to the sea. These buildings, as well as similar in other sites of Crete, where examined in the context of the transition from late Venetian to early Ottoman period, which for Crete began in 1645. Maroulas was surveyed and analyzed through a sequence of spatial layers, so as to identify surveillance, circulation and defensive networks. More specific parts of the study deal with the employment of different measurement systems, the employment of geometrical methods for laying-out as well as the role of ottoman imperial architects. This type of architecture is better understood in the context of feudal social and production modes, officially introduced during the first century of Venetian dominion on the island, a situation that continued to function until the very last years of the Venetian presence. The ottoman conquest continued this feudal tradition under a new guise, making the type of fortified manor houses necessary in a context where an islamized stratum of local notables energetically engaged in fiscal, military and administrative activities, in accordance to the wider social and economical trends the late Ottoman Empire. The study of these buildings brought forward the diffusion of two distinct typological genealogies, that of the western tower-residence which stands mainly for defense and the ottoman tower-kiosk which stands mainly for recreation. As a form, this osmosis is expressed both by the acceptance of religiously indifferent elements which stem from the Venetian period manor houses and the rejection of others, as part of an overall effort of the islamized landlords of rural Crete to construct a symbolic language representative of their power.

Ο Μαρουλάς, οικισμός κοντά στην πόλη του Ρεθύμνου, διασώζει πυκνά στοιχεία από παλαιότερα ιστορικά στρώματα μιας αρχιτεκτονικής μεγάλων, οχυρών συγκροτημάτων του 17ου-18ου αι., τα οποία εποπτεύουν τη στενή αλλά εύφορη παραλιακή πεδινή ζώνη ανατολικά της πόλης. Τα κτίσματα αυτά, όπως και όμοιά τους σε άλλες περιοχές της Κρήτης, εξετάστηκαν στο ευρύτερο πλαίσιο του περάσματος από την όψιμη βενετοκρατία στην τουρκοκρατία. Μέσα σε τούτο το πρίσμα, ο Μαρουλάς αναλύθηκε σε επάλληλα χωρικά επίπεδα, ώστε να γίνει δυνατή η αποτύπωση σχέσεων οι οποίες αφορούν δίκτυα εποπτείας, κυκλοφορίας και άμυνας. Ειδικότερα σημεία της διατριβής ασχολούνται με τη χρήση μονάδων μέτρησης, γεωμετρικών χαράξεων, την εμπλοκή οθωμανών αυτοκρατορικών αρχιτεκτόνων και τη χρονολόγηση των κτισμάτων. Η αρχιτεκτονική αυτή γίνεται καλύτερα κατανοητή όταν μελετηθεί μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο των φεουδαρχικών σχέσεων εξάρτησης και παραγωγής, οι οποίες εισήχθησαν θεσμικώς κατά τον πρώτο αιώνα της βενετοκρατίας στο νησί και οι οποίες στην ύπαιθρο δεν σταμάτησαν ποτέ να κυριαρχούν κοινωνικά και οικονομικά ως τα ύστατα χρόνια της βενετοκρατίας. Η οθωμανική κατάκτηση συνέχισε κάτω από νέο μανδύα τις σχέσεις αυτές, καθιστώντας αναγκαία την ύπαρξη οχυρωμένων υποστατικών σε ένα πλαίσιο όπου το στρώμα εξισλαμισθέντων τοπαρχών εμπλέχθηκε όλο και πιο ενεργά σε πλέγματα φορολογικών, στρατιωτικών και διοικητικών αρμοδιοτήτων, εντός της οικονομίας και τρόπου λειτουργίας της όψιμης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η διερεύνηση των κτισμάτων αυτών φανέρωσε το συγκερασμό δύο διακριτών τυπολογιών οχυρωμένης κατοικίας, η μία εκ των οποίων αντιπροσωπεύεται από την πυργοειδή κατοικία-αμυντήριο, ενώ η έτερη από τον οθωμανικό πύργο-περίπτερο. Σε μορφολογικό επίπεδο, η σύμφυση αυτή εκφράζεται με την υιοθέτηση θρησκευτικώς αδιάφορων στοιχείων από το προγενέστερο μορφολογικό λεξιλόγιο των υποστατικών της υπαίθρου, αλλά και τη συνειδητή απόρριψη άλλων, πάντα στα πλαίσια προσπάθειας συμβολικής κατασήμανσης της παρουσίας των μουσουλμάνων τοπαρχών στην κρητική ύπαιθρο.