Ο θρήνος στην αρχαία Ελλάδα των ιστορικών χρόνων

Abstract

Ritual lament is the vocal genre of ancient music, performed in the event of the death of a member of the community by relatives or even professional mourners. The music of ancient lament is not known to us today, as it seems to have been part of the oral musical tradition, as is the case in our time in various isolated areas of Greece, where the modern lament called moiroloi survives. Thus, this musical genre can be studied first through its depiction in the art of the historic period of antiquity, such as vase-painting, various painted or curved funerary plaques, as well as some figurines of clay. The iconography of mourning depicts the various stages of the burial customs, such as the prothesis, the ekphora and the visits of the relatives to the grave. It captures the scene of the performance of the funeral song, thanks to which it is possible to determine in relation to its performers and listeners their gender, their age, the position of their body, the position of their hands, as well as the various excessive gestures, which reached up to self-injury of the mourner. Also, important references to ritual lament are included in Attic dramatic poetry and specifically in the tragedies of the three great tragic poets, Aeschylus, Sophocles and Euripides. In these works, the subject of which is often the burial customs in honor of a dead hero, there are found numerous specific references to the mourning song and even some complete laments, which are studied for their lyrical content. In addition, the study of modern moiroloi is considered very important for the further understanding of ritual lament, because it is a musical genre, which not only survives to this day by presenting significant similarities with its ancient ancestor, but also because it has not changed its context and occasion of performance. Mourning has been inextricably linked to burial ceremonies from antiquity to the present day, as it provides its executors and listeners with a controlled framework for relieving the accumulated pain that comes from the irreversible loss of human life.

Ο τελετουργικός θρήνος είναι το φωνητικό είδος της αρχαίας μουσικής, που τελούνταν στην περίπτωση του θανάτου κάποιου μέλους της κοινότητας από συγγενείς ή και ξένους επαγγελματίες θρηνωδούς. Η μουσική του αρχαίου θρήνου δεν μας είναι γνωστή σήμερα, καθώς φαίνεται ότι αποτελούσε τμήμα της προφορικής μουσικής παράδοσης, όπως άλλωστε συμβαίνει και στην εποχή μας σε διάφορες απομονωμένες περιοχές της ελληνικής επικράτειας, όπου επιβιώνει ο σύγχρονος θρήνος, το μοιρολόι. Έτσι, το μουσικό αυτό είδος είναι δυνατό να μελετηθεί καταρχήν μέσω της απεικόνισής του στην τέχνη των ιστορικών χρόνων της αρχαιότητας, όπως είναι η αγγειογραφία, οι διάφοροι γραπτοί ή και ανάγλυφοι επιτύμβιοι πίνακες, αλλά και ορισμένα πήλινα ειδώλια. Η εικονογραφία του θρήνου αποδίδει τα διάφορα στάδια τέλεσης της ταφικής εθιμοτυπίας, όπως είναι η πρόθεση, η εκφορά του νεκρού και η επίσκεψη των ζωντανών στον τάφο. Αποτυπώνει επομένως το σκηνικό τέλεσης του νεκρικού τραγουδιού, χάρη στο οποίο είναι δυνατό να προσδιορίσουμε σε σχέση με τους εκτελεστές και τους ακροατές του το φύλο, την ηλικία, τη στάση, τη θέση των χεριών, όπως και τις διάφορες υπερβολικές χειρονομίες, που έφταναν μέχρι τον αυτοτραυματισμό του θρηνωδού. Ακόμη, σημαντικές αναφορές στο θρήνο περιλαμβάνονται στην αττική δραματική ποίηση και συγκεκριμένα στις τραγωδίες των τριών μεγάλων τραγικών ποιητών, Αισχύλου, Σοφοκλή και Ευριπίδη. Στα έργα αυτά, το θέμα των οποίων είναι συχνά τα έθιμα ταφής κάποιου νεκρού ήρωα, εντοπίζονται πολυάριθμες επιμέρους αναφορές στο θρηνητικό άσμα και ακόμη ορισμένοι πλήρεις θρήνοι, που μελετώνται για το στιχουργικό τους περιεχόμενο. Επιπλέον, η μελέτη του σύγχρονου μοιρολογιού θεωρείται πολύ σημαντική για την περαιτέρω κατανόηση του αρχαίου θρήνου, διότι πρόκειται για ένα μουσικό είδος, που όχι μόνο επιβιώνει μέχρι σήμερα παρουσιάζοντας σημαντικές ομοιότητες με τον αρχαίο του πρόγονο, αλλά και επειδή δεν έχει αλλάξει πλαίσιο και περίσταση εκτέλεσης. Ο θρήνος είναι από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας άρρηκτα συνυφασμένος με τις ταφικές τελετές, καθώς προσφέρει στους εκτελεστές, αλλά και στους ακροατές του το ελεγχόμενο πλαίσιο εκτόνωσης της συσσωρευμένης οδύνης, που προέρχεται από το αμετάκλητο γεγονός της απώλειας της ανθρώπινης ζωής.