Solidarity groups, actions and claims during the economic crisis in Greece

Abstract

Solidarity mobilisation in Greece during the economic crisis has been widely discussed in academic debates for almost a decade. Solidarity mobilisation organizations engage inmutual help and/or the provision of goods and services, free of charge or at low cost, related to urgent basic or cultural needs to those affected by the economic crisis. The diversity of the organisations and groups (such as neighbourhood assemblies, protest groups, barter clubs, cooperatives, NGOs, collaborations between municipalities and civil society actors as well as church and charities) that took part in solidarity activism as well as the diversity of activities organised in Greece has during the economic crisis has led scholars to adopt many different theories to study this complex phenomenon. However, we know little about the full range of actors that took part in the solidarity mobilisations during this period. Moreover, our knowledge about their evolution and their trajectories from the start of the crisis and afterwards is also limited. This thesis aims to address both gaps in the research through an exhaustive and rigorous survey of solidarity initiatives in Greece from 2009 to 2016.Studies on solidarity initiatives in Greece usually focus either on a specific kind of action or on a certain geographical area—with the tendency not to include in their analysis the interactions between solidarity actors as well as their interaction with the broader political, social and economic environment. For their part, collective action scholars have developed theoretical frameworks to study the way that solidarity mobilisations were organised as well as how they were involved. Hence, this study’s aims are twofold. First, it aims to bridge two bodies of the literature—that of collective action and social movements and that of solidarity provision in hard economic times in an attempt to investigate how solidarity mobilisations were organised. Moreover, the dissertation aims to move a step further by providing a typology of the collective actors that took part in solidarity mobilisations in Greece during the economic crisis, based on theories about collective action and solidarity provision. The second objective of the dissertation is to investigate the evolution of solidarity mobilisations. Empirically, the study first systematically investigates the actors that took part in the solidarity mobilisations in Greece during the period of the economic crisis (2009-2015), seeking to understand their organisational, cultural and political profiles. To analyse these features, the dissertation draws on collective action theories such as grievances and deprivation theory, resource mobilisation theory, political opportunities structure and cultural framing theory. Following the identification of the main characteristics of solidarity actors, the study draws on the solidarity literature and classifies solidarity groups and organisations according to a typology—where actors are categorized according to whether they are highly politicized (or not) and have a strong orientation toward social movements, or are rather driven by a charity approach. Following this, the dissertation draws again from the collective action literature and the well-known concept of the cycle of contention to examine the evolution of solidarity mobilisations. By using this concept, the study investigates whether and to what extent solidarity mobilisations followed an orbit similar to a cycle. Indeed, it was found that there was an initial moment when “solidarity episodes” started to appear; after which there was a phase of diffusion, in which solidarity mobilisations spread among the country and different societal sectors; finally there was a period of demobilisation which signalled the end of solidarity mobilisations. Moreover, the study also investigates the innovations and transformations usually produced during a cycle. These changes can be spotted in the co-existence of organised and new actors, in the rapid diffusion of solidarity episodes, in the innovative repertoires of actions, the shift of frames that the solidarity actors use, as well as in the interaction between activists and authorities. The dissertation argues for the existence of a Greek Cycle of Solidarity. Lastly, the thesis attempts to investigate in detail the end of the cycle and the demobilisation phase. Using resource mobilisation theory, the study identifies which types of resources contribute more in the sustainability and viability of solidarity actors. The dissertation concludes by making three core claims. First, that it is of great value to adopt a synthetic approach between collective action and solidarity theories, in order to have a comprehensive perspective on the diverse field of solidarity mobilisations in Greece during the economic crisis. Second, that, in order to give an accurate image of the mobilisations and their development through time, researchers should examine the full set of interactions between solidarity actors and the political, social and economic environment into which they developed. Hence, it is valuable to study solidarity mobilisations using the concept of the cycle. Third scholars of collective action should expand their focus beyond protest and contention during a cycle in order to include other forms of collective action that usually take place at the same time but receive less attention. Hence, this thesis suggests moving beyond the Cycle of Contention to the Cycle of Collective Action.

Κατά την τελευταία δεκαετία, στο επίκεντρο της ακαδημαϊκής συζήτησης και έρευνας αλλά και, πέραν αυτής, στον δημόσιο λόγο, βρέθηκαν οι διάφορες μορφές και δομές αλληλεγγύης στα χρόνια της οικονομικής κρίσης. Η ποικιλομορφία των ομάδων, οργανώσεων και δικτύων, καθώς και το ευρύ φάσμα των δράσεων αλληλεγγύης που πραγματοποιήθηκαν ή και, σε πολλές περιπτώσεις, πραγματοποιούνται ακόμα, οδήγησε τους ερευνητές στην υιοθέτηση διαφορετικών θεωρητικών προσεγγίσεων για τη μελέτη του σύνθετου φαινομένου της αλληλεγγύης. Παρόλο που έχει παραχθεί ένας σημαντικός αριθμός άρθρων και βιβλίων σχετικών με την αλληλεγγύη προς όσους δοκιμάστηκαν περισσότερο από την οικονομική κρίση και τη λιτότητα που έπληξε την Ελλάδα από το 2010 και έπειτα, λίγες είναι οι εμπειρικές ερευνητικές εργασίες που εξετάζουν το πλήρες φάσμα των συμμετεχόντων στις κινητοποιήσεις αλληλεγγύης. Ένας από τους βασικούς λόγους για την εκδήλωση του παραπάνω φαινομένου είναι το ότι οι περισσότερες έρευνες εστιάζουν είτε σε ένα συγκεκριμένο είδος δράσης, όπως π.χ. τα κοινωνικά-αλληλέγγυα φαρμακεία και ιατρεία, είτε σε μια συγκεκριμένη θεωρητική προσέγγιση, όπως π.χ. η κοινωνική και αλληλέγγυα ή συνεταιριστική οικονομία, είτε σε μία συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή, όπως π.χ. τα Εξάρχεια ή η Αθήνα. Παράλληλα, οι έως τώρα έρευνες συνηθίζουν να εστιάζουν στις κινητοποιήσεις αλληλεγγύης ως αποτέλεσμα δράσης ομάδων και οργανώσεων που αναδύθηκαν στα χρόνια της κρίσης με σκοπό να ξεπεραστούν συλλογικά οι αρνητικές συνέπειές της. Όμως, οι ερευνητικές αυτές εργασίες φαίνεται να παραγνωρίζουν τον ρόλο που έπαιξαν οι προϋπάρχουσες ομάδες αλληλεγγύης στην υποστήριξη όσων πλήττονταν περισσότερο από τη λιτότητα. Συνεπώς, παρατηρείται ένα κενό στη βιβλιογραφία σε σχέση με το εύρος των ομάδων, οργανώσεων και δικτύων που έλαβαν μέρος στις κινητοποιήσεις αλληλεγγύης σε ολόκληρη την χώρα. Εκτός από τη χαρτογράφηση του πεδίου, η παρούσα διατριβή σκοπεύει να μελετήσει την εξέλιξη των κινητοποιήσεων. Το πώς, δηλαδή, οι κινητοποιήσεις αυτές αναπτύχθηκαν κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης, καθώς η έως τώρα έρευνα δεν έχει ασχοληθεί συστηματικά με το ζήτημα. Ταυτόχρονα, οι μελέτες για την αλληλεγγύη κατά την περίοδο 2009—2015 συνήθως παραλείπουν να εξετάσουν την αλληλεπίδραση των οργανώσεων αλληλεγγύης με το ευρύτερο πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο στο οποίο εκδηλώνουν τη δράση τους. Αναγνωρίζοντας αυτό το κενό, η παρούσα διατριβή επιχειρεί να μελετήσει τη «διαδρομή» των κινητοποιήσεων αλληλεγγύης από την έναρξή τους έως το 2015, οπότε και φαίνεται να φθίνουν. Λαμβάνοντας υπόψη τις προαναφερθείσες ελλείψεις στη βιβλιογραφία των οργανώσεων αλληλεγγύης κατά τα χρόνια της κρίσης, η παρούσα μελέτη έχει διττό στόχο. Πρώτον, επιχειρεί αφενός να προβεί σε μια θεωρητική σύνθεση των θεωριών συλλογικής δράσης, και αφετέρου να συνδυάσει τις θεωρίες συλλογικής δράσης με τις θεωρίες αλληλεγγύης. Σκοπός της συνθετικής αυτής προσέγγισης είναι η δημιουργία μιας τυπολογίας των εμπλεκόμενων στις κινητοποιήσεις αλληλεγγύης οργανώσεων. Ο δεύτερος στόχος της διατριβής είναι να ερευνήσει την εξέλιξη των κινητοποιήσεων αλληλεγγύης μέσα στον χρόνο, εξετάζοντάς τες υπό το πρίσμα της βιβλιογραφίας των κοινωνικών κινημάτων και της συλλογικής δράσης. Συνεπώς, τα βασικά ερευνητικά ερωτήματα τα οποία προσπαθεί να απαντήσει η παρούσα διατριβή είναι: Ποια είναι τα βασικά οργανωτικά χαρακτηριστικά των κινητοποιήσεων αλληλεγγύης στην Ελλάδα κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης; Μπορούμε να κάνουμε λόγο για την ύπαρξη ενός Ελληνικού Κύκλου Αλληλεγγύης και γενικότερα για την ύπαρξη ενός ευρύτερου Κύκλου Συλλογικής Δράσης ως επακόλουθων της οικονομικής κρίσης; Για να απαντήσει επαρκώς στα ερωτήματα αυτά, η παρούσα εργασία εστιάζει στους κύριους δρώντες των κινητοποιήσεων αλληλεγγύης: στις ομάδες—οργανώσεις. Σύμφωνα με τους θεωρητικούς της συλλογικής δράσης, οι οργανώσεις είναι πολύ σημαντικές, καθώς είναι αυτές που διοργανώνουν τα επεισόδια αλληλεγγύης, διατυπώνουν δημόσιες διεκδικήσεις, πλαισιώνουν εννοιολογικά τη συλλογική δράση και παρέχουν ευκαιρίες συμμετοχής (Tarrow, 1998, 2011; Tilly & Tarrow 2015). Βασικό επιχείρημα της διατριβής είναι η θέση ότι οι κινητοποιήσεις αλληλεγγύης συνιστούν μια ξεχωριστή κατηγορία συλλογικής δράσης, η οποία έλαβε χώρα σε οικονομικά δύσκολους καιρούς με στόχο να βοηθήσει αυτούς που επλήγησαν περισσότερο από την κρίση και τις πολιτικές λιτότητας. Οι οργανώσεις αυτές μπορεί να ταυτίζονται με τις Οργανώσεις Κοινωνικών Κινημάτων (ΟΚΚ) της περιόδου, ή να λειτουργούν με τρόπο παρόμοιο με αυτόν των ΟΚΚ. Οι ομοιότητές τους τόσο σε οργανωτικό επίπεδο όσο και στα ρεπερτόρια δράσης τους, επιτρέπουν τη μελέτη των οργανώσεων αλληλεγγύης με τη χρήση θεωριών συλλογικής δράσης, με σκοπό να ερευνηθεί ο οργανωτικός, πολιτικός και πολιτισμικός χαρακτήρας τους. Η βασική μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για τη μελέτη των οργανώσεων που συμμετείχαν στις κινητοποιήσεις αλληλεγγύης ονομάζεται Ανάλυση Οργανώσεων Δράσης (ΑΟΔ). Η καινοτόμος αυτή μέθοδος αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος LIVEWHAT για τις ανάγκες του Πακέτου Εργασίας 6 «Εναλλακτικές Μορφές Ανθεκτικότητας σε Δύσκολους Οικονομικά καιρούς». Πρόκειται για μια ποσοτική ανάλυση περιεχομένου η οποία μελετά οργανώσεις μέσα από τη συστηματική ανάλυση των ιστοσελίδων τους και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ή ιστολογίων/ blogs που μπορεί να χρησιμοποιούν. Για τον εντοπισμό του δείγματος χρησιμοποιήθηκαν ιστοσελίδες-κόμβοι/ hubs (enallaktikos.gr, Solidarity4all.gr, omicronproject.gr, και boroume.gr), καθώς και μεμονωμένες ιστοσελίδες οργανώσεων που εντοπίστηκαν μέσα από συστηματικές αναζητήσεις στο διαδίκτυο. Τα στοιχεία που χρησιμοποιούνται στην ανάλυση προέρχονται από ένα τυχαίο δείγμα (n) 500 οργανώσεων, οι οποίες επιλέχθηκαν από τον συνολικό πληθυσμό 3.500 οργανώσεων. Παράλληλα με την ΑΟΔ, η διατριβή χρησιμοποιεί δεδομένα που προέρχονται από διαδικτυακή έρευνα ερωτηματολογίου στην οποία συμμετείχαν οι εκπρόσωποι των προαναφερθεισών 500 οργανώσεων. Η ανάλυση των δεδομένων της διατριβής βασίζεται σε τεχνικές περιγραφικής και επαγωγικής στατιστικής ανάλυσης, όπως το τεστ ανεξαρτησίας X2 (Chi-Square test) και το ακριβές τεστ του Fisher (Fisher's exact test). Για την κατασκευή της τυπολογίας χρησιμοποιήθηκε η τεχνική της Ανάλυσης Κύριων Συνιστωσών (Principle Component Analysis), ενώ για τον έλεγχο των πόρων που συμβάλλουν στη βιωσιμότητα των οργανώσεων χρησιμοποιήθηκε λογιστική παλινδρόμηση (logit regression). Στο εμπειρικό μέρος, η διατριβή πρώτα εξετάζει συστηματικά και εις βάθος τους βασικούς δρώντες που έλαβαν μέρος στις κινητοποιήσεις αλληλεγγύης από το 2009 ώς το 2015. Επιδιώκοντας να εντοπίσει και αναδείξει τα οργανωτικά χαρακτηριστικά των οργανώσεων, η διατριβή χρησιμοποιεί αρχικά την Θεωρία Κινητοποίησης Πόρων, ώστε να μελετήσει στοιχεία όπως το είδος της οργάνωσης, τη δομή, το γεωγραφικό επίπεδο δράσης, καθώς επίσης και τη δικτύωση των οργανώσεων. Στη συνέχεια, εξετάζονται τα ρεπερτόρια δράσης, οι στρατηγικές που ακολουθούν οι ομάδες αλληλεγγύης, καθώς επίσης και οι συμμετέχοντες σε αυτές. Για να επιτευχθεί αυτό, εφαρμόζονται θεωρίες σχετικές με την αδικία και την αποστέρηση, και θεωρίες σχετικές με τη δομή των πολιτικών ευκαιριών και απειλών. Στον πυρήνα της προσέγγισης αυτής βρίσκεται η θέση ότι η αλληλεγγύη κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης ως μορφή συλλογικής δράσης αναδύθηκε μέσα από το άνοιγμα των πολιτικών ευκαιριών και ως απάντηση στις οικονομικές και πολιτικές απειλές. Ωστόσο, το ρεπερτόριο δράσης υπαγορεύτηκε κατ’ ουσία από την υλική αποστέρηση και τις αυξημένες ανάγκες που αντιμετώπιζε μια σημαντική μερίδα του πληθυσμού. Τέλος, η διατριβή αντλεί από τη θεωρία των αξιακών πλαισιώσεων και από τις θεωρίες της λεγόμενης «πολιτισμικής στροφής» στη μελέτη της συλλογικής δράσης, προκειμένου να μελετήσει τους σκοπούς και τους στόχους των οργανώσεων, το είδος αλληλεγγύης που εφαρμόζουν, καθώς επίσης και τις αξίες με τις οποίες πλαισιώνουν τη δράση τους. Σε επόμενο στάδιο, η μελέτη στοχεύει στην εννοιολόγηση και στην κατάταξη των ομάδων και οργανώσεων σύμφωνα με το θεωρητικό πλαίσιο της αλληλεγγύης και της συμμετοχής των πολιτών σε περιόδους κρίσης. Με αφετηρία την τυπολογία που εισήγαγαν οι Κούση και Πάσχου (2017), η διατριβή επιχειρεί να εισαγάγει μια νέα τυπολογία προσανατολισμένη στην ελληνική εμπειρία. Τα κύρια χαρακτηριστικά που χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία της τυπολογίας αυτής είναι: το είδος της οργάνωσης, το είδος της αλληλεγγύης, οι σκοποί, οι αξίες, οι στρατηγικές και η ύπαρξη πολιτικού ρεπερτορίου δράσης. Σε αυτή την ενότητα η βασική παραδοχή είναι ότι για να αποκτηθεί πλήρης εικόνα του φάσματος των οργανώσεων δεν αρκεί να μελετηθούν μόνο τα είδη τους, οι δράσεις τους ή οι πληθυσμιακές ομάδες τις οποίες σκοπεύουν να βοηθήσουν. Χρειάζεται, συμπληρωματικά, συστηματική μελέτη των πολιτισμικών χαρακτηριστικών των οργανώσεων (αξίες, στόχοι, είδη αλληλεγγύης κ.λπ.) για να αναδειχθούν οι μεταξύ τους διαφορές, οι οποίες είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με ιδεολογικούς προσανατολισμούς που οδηγούν σε συγκεκριμένες θεωρητικές προσεγγίσεις. Παράλληλα, τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά και οι αξιακές πλαισιώσεις που οι ομάδες και οργανώσεις αλληλεγγύης προσδίδουν στις δράσεις τους καθορίζουν και το είδος της συλλογικής δράσης που διοργανώνουν. Συνεπώς και για τις ανάγκες κατηγοριοποίησης, οι οργανώσεις αλληλεγγύης στο πλαίσιο της συγκεκριμένης διατριβής κατατάσσονται ιεραρχικά σε δύο άξονες: στον πρώτο, η κατάταξη εκκινεί από τις πιο πολιτικοποιημένες και καταλήγει σε όσες δεν έχουν καμία εμπλοκή στο πεδίο της πολιτικής, και στον δεύτερο, ξεκινά από εκείνες που έχουν προσανατολισμό σχετικό με τα κοινωνικά κινήματα και την κοινωνική αλλαγή και καταλήγει σε εκείνες που σχετίζονται αποκλειστικά με τη φιλανθρωπία και την ανακούφιση των πληγέντων από την κρίση. Στη συνέχεια, η διατριβή αντλεί εκ νέου από τις θεωρίες συλλογικής δράσης και κοινωνικών κινημάτων για να συνδιαλλαγεί με την έννοια του συγκρουσιακού κύκλου, έχοντας ως στόχο να εξετάσει την εξέλιξη των κινητοποιήσεων αλληλεγγύης. Με τη χρήση αυτού του όρου η παρούσα μελέτη επιχειρεί να διερευνήσει εάν και σε ποιον βαθμό οι δράσεις αλληλεγγύης ακολούθησαν μια κυκλική τροχιά, καθώς επίσης και την αλληλεπίδραση των κινητοποιούμενων με το πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό σύστημα της εποχής. Πιο συγκεκριμένα, εξετάζει αν υπήρχε κάποια σημαντική στιγμή που μπορεί να θεωρηθεί ως η αρχή του κύκλου, στη συνέχεια αν υπήρχε κάποιο στάδιο διάχυσης κατά το οποίο οι δράσεις αλληλεγγύης επεκτάθηκαν τόσο γεωγραφικά όσο και κοινωνικά, και, τέλος, αν υπάρχουν σημάδια υποχώρησης ή ύφεσης που μπορούν να ερμηνευθούν ως η αρχή του τέλους των κινητοποιήσεων αλληλεγγύης. Παράλληλα με την εξέλιξη και τις διαφορετικές φάσεις των κινητοποιήσεων, η διατριβή εξετάζει και τις καινοτομίες-αλλαγές που σύμφωνα με τον Tarrow (2011) θα πρέπει να παραχθούν κατά τη διάρκεια του κύκλου. Πιο αναλυτικά, για την ύπαρξη ενός κύκλου αλληλεγγύης θα πρέπει να παρατηρούνται οι εξής αλλαγές-καινοτομίες: συνύπαρξη οργανωμένων δρώντων με νέους, ραγδαία εξάπλωση των επεισοδίων αλληλεγγύης, καινοτόμα ρεπερτόρια δράσης, αλλαγή στις αξιακές πλαισιώσεις οι οποίες νοηματοδοτούν τις δράσεις αλληλεγγύης, και αύξηση της αλληλεπίδρασης μεταξύ των εμπλεκόμενων στις κινητοποιήσεις και των κρατικών φορέων. Έχοντας εντοπίσει τις παραπάνω αλλαγές, η διατριβή καταλήγει στο συμπέρασμα ότι πράγματι κατά την περίοδο της κρίσης «άνοιξε» ένας κύκλος ο οποίος φαίνεται να κλείνει το 2015, επιτρέποντάς μας να κάνουμε λόγο για τον Ελληνικό Κύκλο Αλληλεγγύης κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης. Στο τελευταίο μέρος της ανάλυσης, η διατριβή επιχειρεί να εστιάσει στα όσα διαδραματίζονται στο τέλος του κύκλου και, πιο συγκεκριμένα, στο να μελετήσει τις συνθήκες που ευνοούν τη βιωσιμότητα των ομάδων-οργανώσεων αλληλεγγύης. Χρησιμοποιώντας ξανά τη θεωρία κινητοποίησης πόρων για την κατασκευή ερευνητικών υποθέσεων, η ανάλυση εξετάζει τα είδη των πόρων που συμβάλλουν θετικά στην ικανότητα των οργανώσεων αλληλεγγύης να παραμείνουν ενεργές. Το βασικό συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει αυτή η ενότητα είναι ότι οι οργανωτικοί και οι πολιτισμικοί πόροι των οργανώσεων συμβάλλουν περισσότερο στη βιωσιμότητά τους από τα άλλα είδη πόρων. Κλείνοντας, η διατριβή καταλήγει σε τρία βασικά συμπεράσματα: α) Στην αναγκαιότητα υιοθέτησης μιας συνθετικής προσέγγισης κατά την περιεκτική μελέτη του πολυσύνθετου φαινομένου των κινητοποιήσεων. Η σύνθεση αυτή θα πρέπει να πραγματοποιηθεί τόσο μεταξύ των διαφορετικών θεωριών συλλογικής δράσης, όσο και μεταξύ των θεωριών συλλογικής δράσης και των θεωριών αλληλεγγύης. β) Για να μπορεί να αποδοθεί η ακριβής εικόνα των κινητοποιήσεων αλληλεγγύης και η εξέλιξή τους μέσα στον χρόνο, θα πρέπει να εξεταστεί πλήρως η αλληλεπίδρασή τους με το πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό γίγνεσθαι της εποχής μέσα στην οποία έλαβαν χώρα. Συνεπώς, προκύπτει η αναγκαιότητα να μελετηθούν οι κινητοποιήσεις αλληλεγγύης υπό το πρίσμα του κύκλου. γ) Η τελευταία παραδοχή που προκύπτει από τη διατριβή είναι ότι σε έντονες περιόδους (όπως, στη συγκεκριμένη περίπτωση, η περίοδος της οικονομικής κρίσης) οι ερευνητές της συλλογικής δράσης θα πρέπει, στα πλαίσια της μελέτης των κύκλων, να εστιάσουν πέρα από τη διαμαρτυρία και τη σύγκρουση, εντάσσοντας στο ερευνητικό τους ενδιαφέρον πρόσθετες μορφές συλλογικής δράσης που λαμβάνουν χώρα την ίδια στιγμή αλλά τυγχάνουν μικρότερης προσοχής. Συμπερασματικά, προτείνεται η παράλληλη μελέτη όλων των φαινομένων συλλογικής δράσης, ώστε το ερευνητικό ενδιαφέρον να μετατοπιστεί από την ιδέα του Συγκρουσιακού Κύκλου στην ιδέα του Κύκλου Συλλογικής Δράσης.